Folkert Jensma: ‘Terugkijken is even uitdagend als vooruitkijken’

Een blijvende zoektocht naar de waarheid

‘Het eeuwige zoeken naar de waarheid is de kern wat mij betreft. Je bent niet pas een journalist als je de waarheid hebt gevonden. Een journalist kenmerkt zich door de bereidheid om kritisch te blijven, ook ten opzichte van wat je hebt gevonden, je open te stellen voor nieuwe feiten en in te zien dat dit altijd een zoektocht blijft. Je eerste stuk is een poging, maar een goede journalist herken je aan de follow-up. Journalistiek is een proces, geen wetenschap. Die veranderingen moet je incalculeren en je zal een journalist daarom ook een zekere marge moeten geven. Elke journalist ontdekt wel een keer dat hij op het verkeerde spoor zat. Het is belangrijk om daar kennis van te nemen en hierover rekenschap af te leggen.’ 

Erkenning van je eigen houding

‘In die zoektocht zit ook de erkenning van je eigen houding. Je moet inzien dat de dingen die jij vraagt en onderzoekt een interpretatie zijn en een gevolg van je eigen vorming, achtergrond, kennis, doelgroep en eigen subjectiviteit. Maar ook dan zoek je de waarheid op basis van bronnen en autoriteiten die de feiten kunnen bevestigen.’

Nieuwe feiten

‘Je kunt weliswaar denken dat je alle feiten op een rij hebt en alles bevestigd hebben, maar dan dienen zich drie maanden later nieuwe feiten aan, of andere feiten. Is dat dan falen? Dat hoeft niet, maar het is vooral van belang om je open te stellen voor andere informatie dan die je tot nu toe had. Een verhaal heeft meerdere afleveringen en heel soms staat een follow-up haaks op het eerdere verhaal.’ 

Stondpunten

‘Een mooi voorbeeld van het rekenschap afleggen vind ik de jaarlijkse column van Marike Stellinga in NRC. Ze blikt terug op ontwikkelingen of opzienbare feiten waar ze over heeft geschreven en daar toen conclusies aan verbond die niet waar zijn geworden. Stondpunten – standpunten die je hebt verlaten – bedacht door taalkundige Wim Daniëls. Buitengewoon interessant en heel journalistiek om dit te doen.

Een ander voorbeeld is een terugblik in 2024 op een stuk uit 2014 dat ging over een dystopisch toekomstbeeld van toezicht door slimme camera’s en surveillance. Ook ik schreef daar toen ongeruste stukjes over. Over bewakingscamera’s die je konden bekijken, die konden meeluisteren en zelfs konden ruiken. Orwell, 1984. Tien jaar later blijken er weliswaar meer surveillancecamera’s te hangen, maar die worden veel gerichter ingezet en bepaald niet gebruikt op de manier waar destijds zoveel angst voor was.’  

Journalistieke lessen

‘We zijn geschiedenisschrijvers en waarheidszoekers. De zoektocht naar de waarheid in het verleden zal op goede gronden zijn geweest, maar het is interessant om als journalist daar ook op terug te kijken. Zijn er nieuwe feiten? Waar waren we toen bang voor? Wat hebben we onszelf wijs gemaakt? Blijkt het toch anders te werken? Welke journalistieke lessen zijn er te leren? Het zoeken naar de waarheid doe je dus ook door achterstevoren te gaan lopen. Het terugkijken is even uitdagend als het vooruitkijken. Dat is mooie, echte journalistiek. Je laat daarmee de kracht van het vak zien.’

Als journalist moet je duidelijk maken dat je dezelfde ambitie van waarheidsvinding hebt

Een kritisch publiek

‘Onze mediaomgeving is drastisch veranderd, waardoor het veel moeilijker is om je als journalist te onderscheiden en voor het publiek lastiger om terug te vinden wie nou de afzender is. Bovendien verandert het publiek zelf ook. Groepen die steeds meer zelf bepalen of iets de waarheid is. Als journalist moet je duidelijk maken dat je dezelfde ambitie van waarheidsvinding hebt. Niet claimen dat je de waarheid weet, maar wel je publiek bedienen met bevestigde feiten. Je ziet nu veel meer dat publicaties transparant onderbouwd worden. Een verklarend kader waarin je uitlegt dat je maximale inspanning hebt geleverd. Dat wekt vertrouwen. Ook als je later met aanvullende informatie komt. De uitdaging is dat je je als journalist niet laat opzuigen door je eigen invalshoek maar dat je het volle pond geeft aan follow-ups.’

De NVJ Code

‘Het zoeken naar de waarheid op basis van feiten is een van de tien regels binnen de vernieuwde NVJ Code. Die code is een poging om ons als journalisten te definiëren en onszelf als journalisten scherper te onderscheiden, zodat het publiek beter onderscheid kan maken tussen de nieuwsbronnen die zij raadplegen en het onderscheid kan maken tussen een onafhankelijke journalistieke productie of informatie afkomstig van een commerciële partij, activist of politicus.

Nu wordt de journalistieke beroepsethiek in de praktijk nog vaak gezien als een soort levensverzekering in een kluis. Een vanzelfsprekendheid die je als journalist in je werk toepast maar die je niet zozeer uitdraagt. De overload aan oncontroleerbare informatie zorgt echter voor een vertrouwenscrisis waarin ook de journalist wordt meegezogen. Iedereen heeft toegang tot kanalen om zelf informatie te delen; journalistieke technieken worden ingezet vanuit een bepaalde agenda of opvatting. Met desinformatie, manipulatie en beïnvloeding tot gevolg. Die chaotische omgeving maakt het noodzakelijk om ons uit te spreken en een code uit te dragen die één oogopslag toont waar het vak en de journalist voor staan. Het is de beroepsethiek in zakformaat.’