Persvrijheid is de pottenkijker kunnen zijn op de openbare weg

Maart 2023. Klimaatactivisten van Extinction Rebellion blokkeren de A12. Om de demonstranten uit het zicht van pers en publiek te houden, spant de politie grote zwarte schermen langs de snelweg. Fotojournalist René, op de gekste dingen voorbereid, brengt zijn standaarduitrusting mee én een keukentrap. Zo heeft hij een goed overzicht op wat er achter het scherm gebeurt en kan hij zijn foto’s schieten. Dan sommeren politieagenten hem om te vertrekken, want die zwarte schermen staan daar niet voor niks. Maar René kent zijn rechten: dit is een openbare weg. Niet veel later volgen de excuses van de politie. Want René had natuurlijk gewoon gelijk. Met andere woorden: persvrijheid is de pottenkijker kunnen zijn op de openbare weg!

Nieuws moet verslagen kunnen worden. De eerste voorwaarde is de vrijheid om dat nieuws te kunnen vergaren. Als er ergens een misstand is, moet je bij die misstand kunnen komen, moet je die documenten kunnen inzien, moet je die foto kunnen maken. De tweede voorwaarde is dat je dit nieuws onbelemmerd wereldkundig kunt maken.

Persvrijheid is de pottenkijker kunnen zijn op de openbare weg! 

Hoe is persvrijheid in Nederland vastgelegd?

Persvrijheid is het schrijven, fotograferen, filmen en publiceren wat je wil zonder voorafgaande toestemming.  

In Nederland is persvrijheid vastgelegd in artikel 7 van de Grondwet:  

Niemand heeft voorafgaand verlof nodig om door de drukpers gedachten of gevoelens te openbaren, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet. De wet stelt regels omtrent radio en televisie. Er is geen voorafgaand toezicht op de inhoud van een radio- of televisie-uitzending.

Hoewel er dus geen toestemming vooraf nodig is voor enige publicatie, ontslaat dit je niet van de plicht om je aan de feiten te houden. Een journalist kan achteraf worden aangeklaagd wanneer zijn publicatie bijvoorbeeld smadelijk, lasterlijk of discriminerend is, of aanzet tot haat. Persvrijheid is dus geen vrijbrief om mensen te belasteren. Je blijft verantwoordelijk voor datgene wat je hebt gepubliceerd.

Waarom vinden we persvrijheid zo belangrijk? 

Persvrijheid is cruciaal om een democratie te laten functioneren. Om juiste keuzes te maken of een mening te vormen heeft elke burger het recht op onafhankelijke informatie. Journalisten voorzien daarin. Journalisten hebben het recht en de taak om de overheid en politiek te controleren, nader onderzoek te doen en te checken of voor – en tegenstanders de waarheid spreken. Dit zorgt ervoor dat mensen een weloverwogen keuze kunnen maken op basis van onafhankelijke informatie.

De komst van internet en social media maakt het weliswaar makkelijker om mensen te bereiken, maar het vak en de rol van journalist is ook een stuk complexer geworden. De journalist kan zich niet meer zo makkelijk onderscheiden en van het publiek wordt meer gevraagd om te beoordelen of ze bepaalde informatie wel of niet meer kunnen vertrouwen.

Zijn we ons genoeg bewust van persvrijheid?

Persvrijheid lijkt zo een vanzelfsprekendheid dat we de aanwezigheid ervan ons nauwelijks realiseren. Persvrijheid hebben wij de laatste decennia immers nooit echt hoeven te bevechten. Net als onze vrijheid. Maar zo vanzelfsprekend zijn die vrijheden niet. Gelukkig kennen we in Nederland geen journalisten die in de gevangenis zitten of die worden ontslagen door wat zij publiceren. Maar het schenden van die persvrijheid is wel iets waar je continu voor moet blijven waken.

Hoe is het met de persvrijheid in Nederland gesteld?

Nederland kent een hoge mate van persvrijheid. We kunnen vrijuit spreken, er zijn weinig grenzen aan de verspreiding van informatie en opinie, en we hebben nog altijd een redelijk pluriform medialandschap. Toch staan we al een paar jaar niet meer in de internationale top 3 van landen met de meeste persvrijheid. Er zijn nogal wat aanleidingen om ons zorgen te maken:

• Slechts twee grote mediabedrijven bezitten de overgrote meerderheid van de kranten.

• Met name op lokaal en regionaal niveau is er nog meer weinig keuze voor het publiek. In dorpen en kleinere steden is de journalistiek soms niet meer als lokale waakhond actief.

• Openbaarheid van informatie blijft een punt van zorg. Overheidsinformatie zou open moeten zijn en snel toegankelijk en vaak is dit nu niet het geval.

• Door bevoegdheden van veiligheidsdiensten om telefoons af te tappen wordt de bronbescherming ondermijnd.

• Journalisten hebben in toenemende mate te maken met geweld en intimidatie.

Journalisten steeds vaker bedreigd

Met name de bedreiging van journalisten in Nederland is zorgwekkend. Steeds vaker worden journalisten online en fysiek geïntimideerd, bedreigd of zelfs aangevallen. Uit onderzoek blijkt dat 8 op de 10 respondenten één of meerdere keren te maken hebben gehad met agressie of bedreiging.

Als journalisten hun werk niet meer veilig kunnen doen, kan dit ervoor zorgen dat bepaalde onderwerpen niet meer worden behandeld, dat er bepaalde wijken niet meer worden bezocht of dat journalisten voorzichtiger worden met publiceren vanwege het risico op bedreigingen of op juridische stappen.

Als gevolg van deze ontwikkeling is in 2019 PersVeilig gestart, een initiatief van de NVJ, het Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren, de Politie en het Openbaar Ministerie. PersVeilig heeft als doel de positie van journalisten te versterken tegen geweld en agressie op straat, op social media en tegen juridische claims.

Waar zet de NVJ zich voor in?

Persvrijheid is in de statuten van de NVJ opgenomen als basisvoorwaarde om je vak te kunnen uitoefenen. Zonder de vrijheid om nieuws te kunnen verzamelen en in vrijheid te kunnen publiceren kan een journalist immers niet zijn werk doen.

Maar er is meer nodig om als journalist goed te kunnen werken. Allereerst een behoorlijk salaris of tarief, zodat je onafhankelijk kan werken en tijd kan investeren om goed verslag te kunnen doen. En ook veilige werkomstandigheden, zodat je goed voorbereid en veilig je werk kan doen. Daar zet de NVJ zich als vakbond voor in, zowel voor journalisten op redacties als voor freelancers.

Persvrijheid is ook de vrijheid om binnen een redactie de verhalen te maken die gemaakt moeten worden, ongeacht de commerciële belangen van een mediabedrijf of omroep. Daarom vinden wij het belangrijk dat er redactiestatuten bestaan waarin de journalist beschermd wordt ten opzichte van zijn werkgever als hij vindt dat hij iets moet publiceren wat het publiek moet weten.

Daarnaast benadrukken we dat journalistiek een vak is. Als vertegenwoordigers van professionele journalisten maken we duidelijk wat de essentie van journalistiek is en de meerwaarde van professionele journalisten en de manier waarop je professionele journalistiek kunt herkennen. Een journalist staat voor een aantal basisvoorwaarden. Zo publiceren we journalistieke codes waarvan wij vinden dat journalisten zich aan moeten houden.

Op al deze onderdelen speelt de NVJ een cruciale rol.

De NVJ:

• Onderhandelt over werkvoorwaarden, cao’s en billijke tarieven.

• Draagt bij aan de opstelling van redactiestatuten

• Verleent juridische bijstand aan leden

• Komt in actie als persvrijheid in het gedrang komt

• Werkt samen voor de veiligheid van journalisten

• Staat voor het behoud van kwaliteit door scholing en het voeren van debat

• Zet zich in voor de naleving van journalistieke gedragsregels

• Strijdt voor inclusieve redacties als een veilige werkplek waar geen ruimte is voor machtsmisbruik

En welke diensten kunnen je verder helpen?

• Als je een juridisch conflict hebt of advies nodig hebt op het gebied van contract, arbeidsovereenkomst of publicatie dan kun je als lid terecht bij ons team van juristen en advocaten.

• De Balie Persvrijheid is er voor je als je vragen hebt die gerelateerd zijn aan persvrijheid. Je kunt bellen voor juridisch advies of rechtshulp vóór of na je publicatie; of in kwesties waarin je wordt belemmerd bij het verkrijgen van informatie.

• PersVeilig, waarin de NVJ participeert, helpt je onder andere bij het doen van aangifte en verzorgt trainingen over hoe met agressie om te gaan.

• De onafhankelijke stichting Persvrijheidsfonds ondersteunt juridische procedures met een principieel karakter, dus waarbij de persvrijheid in het geding is.