‘Uiteindelijk gaat het om waarheid, dat is het overlevingsmechanisme van de journalistiek’

De carrière van Leonard Ornstein kun je gerust imposant noemen, al is hij nog lang niet van plan om te stoppen. ‘De journalistiek is – naast mijn vrouw natuurlijk – mijn grote liefde. Ik voel me er als een vis in het water.’ Ornstein was jarenlang parlementair redacteur voor Het Parool, Vrij Nederland en Buitenhof, won met Max van Weezel de Anne Vondelingprijs voor politieke journalistiek, maakte interviews met internationale kopstukken als Kofi Annan, Desmund Tutu en Shimon Peres en schreef meerdere boeken waaronder Functie elders (2023) en De laatste dagen in het torentje van Rutte (2024). Momenteel is hij bestuurslid bij Nieuwspoort.

Waar kijk je met de meeste voldoening op terug?

‘Er zijn een paar dingen die ik leuk vind om te noemen. Toen ik nog studeerde ben ik het voetbalvandalisme gaan bestuderen. Een half jaar trok ik op met de harde kern van FC Utrecht, een onvergetelijke ervaring. Het werd uiteindelijk een mooie kleurenbijlage in Vrij Nederland. Iedereen in de journalistiek heeft zo’n eerste stap nodig om een baan te krijgen, dat was dit verhaal voor mij.

Een ander hoogtepunt was mijn interview voor Netwerk met Vladimir Poetin in 2005. Dat was nog de Poetin die bijna bij de EU wilde, al zag je toen al dat hij ons slappelingen vond. En de documentaire over Rutte is natuurlijk bijzonder geweest. Het was de eerste keer dat een premier een camera toeliet en de film is ook heel goed ontvangen, dus dat is ontzettend leuk.’

Hoe kreeg je Rutte zo ver om mee te werken?

‘Je moet met politici heel lang een band opbouwen, vertrouwen winnen, maar ook kritisch en onafhankelijk blijven, dat waarderen politici ook. Ik zou eigenlijk een marathoninterview met hem maken voor de VPRO, maar dat ging door omstandigheden niet door. Toen kwam het idee van een documentaire. Nou ja, dat laat je je natuurlijk niet twee keer zeggen.’

Heb je het enigma Mark Rutte enigszins kunnen ontrafelen?

‘Ja, ik heb wel het idee dat ik goed begrijp hoe hij in elkaar zit, al is het niet het einde van mijn studie naar Mark Rutte. Hij is iemand die elk probleem in een kamertje stopt, compartimenteert als het ware. Hij heeft 100 problemen op een dag op te lossen en weet die goed te scheiden. Zo overleeft hij dat allemaal, en dat doet-ie briljant. Maar er is natuurlijk ook veel kritiek waar we hem mee hebben geconfronteerd: de Toeslagenaffaire, het Groningse gas, alles wat er toen speelde. Eigenlijk is dat het geheim van zo’n documentaire: je moet je onderwerp interessant vinden en tegelijk distantie blijven houden, dan kun je laten zien hoe iemand als Rutte werkelijk is.’

Waar ben je op dit moment mee bezig?

‘Ik schrijf regelmatig voor Het Financieele Dagblad en treed op bij Spraakmakers op de radio en weleens bij Goedemorgen Nederland. Verder heb ik net gedraaid op de Navo-top in Den Haag voor een nieuwe documentaire over de herbewapening van Europa, die we de komende jaren in samenwerking met andere landen willen maken: ReArm Europe. En daarnaast doe ik twee dagen in de week onderzoek voor het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.’

En je bent actief voor Nieuwspoort.

‘Ja, het is een plek waarmee ik me al m’n hele journalistieke leven verbonden voel. Toen ik begon, hoorde je in de sociëteit van Nieuwspoort veel van politici. Je mocht weliswaar niet direct citeren uit die gesprekken, maar je deed er wel je voordeel mee. Het was een andere tijd, ging 24/7 door, die romantiek is er nu wel een beetje vanaf – het is een nuchterder tijd geworden, haha.

Nieuwspoort is het internationaal perscentrum in Den Haag en ik ben voorzitter van de commissie Democratie & Debat. Wij verzorgen het inhoudelijke deel: debatten, de Kees Lunshoflezing en het jaarlijkse verslag van de Nieuwspoort Rapporteur (een verslag op het snijvlak van de Haagse politiek, de parlementaire journalistiek en de lobby – RR). Het is een unieke plek, zeker niet alleen voor parlementaire journalisten. Ik spoor jonge journalisten graag aan om langs te komen.’

'Onbevangenheid, in de zin van niet-vooringenomen zijn, is heel belangrijk’

Het bewaken van het vrije woord in de democratische rechtsstaat is het belangrijkste doel van Nieuwspoort. Hoe vind je het anno 2025 gesteld met het vrije woord?

‘De journalistiek en het vrije woord zijn heilig voor mij – en die staan hartstikke onder druk. Kijk naar Amerika, hoe Trump probeert de pers de mond te snoeren. Maar ook in Nederland moeten we waakzaam zijn dat we ongestoord ons werk kunnen doen. De grote ellende nu is dat veel journalisten en opiniemakers bedreigd worden.

Ik vind wel dat we als journalisten ook kritisch naar onszelf moeten kijken. Het debat over het vrije woord komt voort uit het feit dat alles heel lang politiek correct was, dat dingen lange tijd niet zijn benoemd. De politiek is nu erg gepolariseerd, maar als journalist moet je elk politiek en maatschappelijk probleem op een kritische, oprechte en onafhankelijke wijze bekijken. Onbevangenheid, in de zin van niet-vooringenomen zijn, is heel belangrijk. Uiteindelijk gaat het om waarheid, dat is het overlevingsmechanisme van de journalistiek.’

Ter voorbereiding op dit interview las ik het boek dat je december 2023 samenstelde: Wie over vrede spreekt, heeft moed, een essaybundel van voornamelijk Joodse schrijvers over de oorlog in Gaza en Israël. Ik vond het een verademing – het boek biedt alles waar het in het huidige debat aan ontbreekt: nuance, historische context, stijl. De bundel laat fraai zien hoe gepolariseerd en eenzijdig het debat is en welk effect dat heeft op – in dit geval – Joodse Nederlanders. Helaas lijkt de bundel nu nog relevanter dan anderhalf jaar geleden.

‘Ja, misschien moet er een vervolg op komen. Er was toen een debat over in De Balie en dat appelleerde ook aan het gevoel om de dialoog verder met elkaar aan te gaan. Nuance en historische context is precies waar het om gaat. Het is vreselijk wat er in Gaza gebeurt, het lijden van de burgerslachtoffers gaat me zeer aan het hart. Maar we moeten ook niet vergeten dat dit een oorlog is die op 7 oktober door Hamas is begonnen, een terreurorganisatie die 1.500 Israëliërs, die voor het grootste deel juist op vrede uit waren, heeft vermoord, verkracht en ontvoerd. Elke week demonstreren grote groepen Israëli’s tegen Netanyahu. Het is belangrijk dat de journalistiek zulke nuances niet uit het oog verliest. Sowieso goed om te bedenken dat in een oorlog de waarheid als eerste sneuvelt.’

Een van de scherpste bijdragen komt van Elma Drayer. Zij hekelt ‘de eenzijdige berichtgeving, zelfs van doorgaans betrouwbare media’. Vrijwel alle Nederlandse nieuwsmedia bejegenen volgens haar de berichtgeving vanuit Israël wantrouwend, terwijl ze geneigd zijn die van Hamas klakkeloos over te nemen. Hoe kijk jij hiernaar?

‘Ik denk dat het soms zeker evenwichtiger kan. Vaak wordt de geschiedenis van het conflict niet meegenomen in de berichtgeving. Ik vind dat de journalistiek te vaak vanuit een bepaalde hoek iets invult. Een verhaal heeft meerdere kanten, en die moeten wij kritisch en onafhankelijk belichten. We staan onder druk door artificial intelligence, we worden beschuldigd van fake news, dan is betrouwbaarheid essentieel. The Economist doet dat heel goed. Anders gezegd: het kabinet-Schoof is natuurlijk totaal mislukt, maar dan nog heb je de plicht om ook te kijken wat er misschien wel goed is gegaan. Die open blik, daar gaat het me om.’

Wat anders. Je studeert af op Pim Fortuyn. Het eerste deel van de biografie verscheen in 2012. Wanneer kunnen we deel twee verwachten?

‘Ik ga uit van volgend jaar. Ik heb het nu geschreven, ben met de noten bezig en nog wat aan het herschrijven. Daarna moet de hoogleraar het goedkeuren, gaat het naar de commissie en wordt er een promotiedatum vastgesteld.’

Je bent al vijfentwintig jaar lid van de NVJ. Wat betekent de vereniging voor jou?

‘De NVJ is een schild: ze beschermt onze beroepsgroep en het vrije woord, is de woordvoerder namens Nederlandse journalisten naar de overheid. Dat doet ze goed en daar ben ik overtuigd lid van. Daarbij is het is natuurlijk ook een vakbond, die onze belangen op het vlak van arbeidsvoorwaarden behartigt, erg belangrijk.

Wel vind ik dat de NVJ zich genuanceerder moet uitlaten over Gaza-Israël, niet klakkeloos achter allerlei actiegroepen moet aanlopen. Het is verschrikkelijk dat er zoveel Palestijnse journalisten zijn omgekomen en ik ben er uiteraard voor dat de pers toegang tot Gaza krijgt, maar de NVJ mag ook oog hebben voor kritische Israëlische journalisten die in de verdrukking zitten. Ook hier geldt dus dat ik de nuance mis.’

Horen, zien, lezen

Televisie: ‘Buitenhof.’

Podcast: ‘De Jortcast en Studio Den Haag van BNR.’

Dagblad: ‘FD.’

Tijdschrift: ‘The Economist.’

Journalist: ‘Bob Woodward.’

Muziek: ‘DJ Tiësto en David Bowie.’