Na bijna 30 jaar is er dan nu eindelijk - per 1 oktober 2018 - de Wet Bronbescherming in Strafzaken. Thomas Bruning van de NVJ spreekt van een mijlpaal. ‘Hiermee wordt eindelijk ook in Nederland in de wet vastgelegd dat het voor het goed functioneren van de journalistiek nodig is dat journalisten hun bronnen kunnen beschermen.’
De erkenning van het belang van bronbescherming kwam in Europa al veel eerder. In 1996 stelde de hoogste rechter in Europa reeds vast dat er op basis van artikel 10 EVRM niet valt te rotzooien met bronbescherming. Deze uitspraak, het zogenaamde ‘Goodwin-arrest’ zorgde voor een juridische basis en aanbevelingen vanuit de Raad van Europa om te komen tot wetgeving in de lidstaten.
Toch volgde Nederland die aanbevelingen ruim 20 jaar lang niet op?
Thomas Bruning: ‘In de beginjaren werd er onvoldoende druk gevoeld, omdat de beroepsgroep zelf ook dacht dat Europese wetgeving voldoende was. De situatie veranderde rond 2000 met achtereenvolgens de gijzeling van journalist Koen Voskuil, de inval op de redactie van Autoweek en het afluisteren en de gijzeling van Telegraaf-journalisten Bart Mos en Joost de Haas.
Tot drie keer toe moest tot het Europese Hof worden geprocedeerd om Nederland op de goede uitoefening van het recht op bronbescherming te wijzen. De terechtwijzingen door het EHRM toonden aan dat de bescherming van journalistieke bronnen onvoldoende binnen de Nederlandse wetgeving verankerd was.
Of het nu om het opvragen van telefoondata, een inval op een redactie of het doorzoeken van journalistiek materiaal gaat, er is altijd een grondige voorafgaande afweging door een rechter noodzakelijk, voordat OM en politie van deze bevoegdheden gebruik mogen maken. En, alleen als de inzet van een dergelijk dwangmiddel noodzakelijk is om een ernstige misdaad te voorkomen. Er waren drie grote zaken voor nodig voordat dat besef doordrong bij de Nederlandse overheid.’
Kan je de politieke onwil om te komen tot een wet verklaren?
‘Te lang werd bronbescherming door de politiek gezien als “een privilege van journalisten”, dat ze alleen bij goed gedrag zouden verdienen. De kern is echter dat het geen voorrecht voor journalisten is, maar dat het bij dit recht gaat om de bescherming van de achterliggende bronnen van journalisten. Daarvoor is geen scherpe definitie of ethische regulering van het vak nodig. Klokkenluiders betalen vaak een hoge prijs voor hun rol richting de media. Daarom is het garanderen van anonimiteit bij een gang naar de media van wezenlijk belang. Bronnen moeten een stem krijgen en naar buiten kunnen komen, zonder dat ze kwetsbaar zijn. Alleen dan kan de journalistiek goed functioneren en krijgt ze inzicht en toegang tot misstanden.’
Uiteindelijk kwam er in 2009 een concept-wetsvoorstel. Waarom werd het wetsvoorstel steeds vooruitgeschoven?
‘Vaak had het te maken met de steeds terugkerende discussie over de definitie van het vak. De NVJ heeft van meet af aan gepleit voor een open, brede definitie, die er uiteindelijk ook gekomen is. Maar dat had nogal wat voeten in de aarde. Ik denk dat door de komst van de Studiecommissie Journalistieke Bronbescherming, waarin onder andere NVJ, advocaten, rechters en hoogleraren waren vertegenwoordigd, het belang is overgekomen.’
Heeft het voorstel van de sleepwet voor extra vertraging nog gezorgd?
‘Eigenlijk wel. Ik denk dat het kabinet eerst de sleepwet erdoor wilde duwen en pas daarna de bronbescherming wilde regelen. Dat is ook het enige zwarte randje aan wat er nu ligt. Alhoewel bronbescherming nu goed verankerd is en daarmee ook meer urgentie krijgt binnen OM en politie, zorgt de WiV ervoor dat er vanuit de veiligheidsdiensten een kwetsbaarheid zit als het gaat om beschermen van bronnen.’
Waarom is de wet Bronbescherming zo’n grote mijlpaal voor de NVJ en de journalistiek in het algemeen?
‘Voortaan is in de wet vastgelegd dat journalisten hun bronnen moeten kunnen beschermen in het belang van een goed functionerende democratie. Dat betekent dat het voor journalisten in een discussie met politie of met justitie makkelijker is om daarnaar te verwijzen, zodat ze niet onnodig journalistiek materiaal opvragen. OM en politie kunnen niet langer op eigen houtje middelen inzetten om bronnen van journalisten te achterhalen. Er dient in alle gevallen eerst een rechter naar de zaak te kijken en een zeer zware afweging te maken. Het is een fundamentele voorwaarde om goede journalistiek te kunnen bedrijven en om als journalist goed je werk te kunnen doen.’
Tijdlijn
1989 Kamerlid Erik Jurgens dient wetsvoorstel Journalistiek Privilege in.
1996 “Goodwin”-arrest. Dit bezorgt journalisten in Europa het recht op bronbescherming.
2000 Koen Voskuil wordt 17 dagen gegijzeld. Hij weigert zijn bron te onthullen in de strafzaak tegen Mink K.
2002 Justitie neemt op de redactie van Autoweek foto’s in beslag van illegale straatraces in Hoorn.
2005 In België treedt de wet Bronbescherming in werking.
2006 Bart Mos en Joost de Haas worden in gijzeling genomen. Zij weigeren de bron bekend te maken die geheime dossiers van de AIVD zou hebben geleverd. De NVJ dringt aan op een wettelijk verschoningsrecht.
2007 Nederland wordt op de vingers getikt door het EHRM: Koen Voskuil had in 2000 niet gegijzeld mogen worden. Minister Hirsch-Ballin komt met een voorontwerp.
2009 Er ligt een nieuw wetsvoorstel.
2010 Het EHRM stelt Autoweek in het gelijk. De verantwoordelijk minister belooft beterschap.
2012 Het EHRM stelt voor de derde keer (na Voskuil en Autoweek) vast dat Justitie en de veiligheidsdienst buiten hun boekje zijn gegaan in de zaak Mos/De Haas. De verantwoordelijke ministers beloven haast te maken met het wetsvoorstel.
2014 Minister Opstelten stuurt het wetsvoorstel naar de Tweede Kamer.
2016 De nieuwe sleepnetfunctionaliteit in het wetsvoorstel WiV bedreigt de journalistieke bronbescherming.
30 januari 2018 De Tweede Kamer behandelt het wetsvoorstel. De Studiecommissie Journalistieke Bronbescherming, waarin de NVJ is vertegenwoordigd, brengt 11 aanbevelingen onder de aandacht.
6 februari 2018 Tweede Kamer neemt wetsvoorstel aan.
3 juli 2018 Wetsvoorstel bronbescherming passeert Eerste Kamer.
1 oktober 2018 Wet Bronbescherming in Strafzaken van kracht.
