Persvrijheid in tijden van oorlog en conflict

Not at war was de titel van de persvrijheidslezing die journalist Step Vaessen donderdag 11 mei gaf tijdens het jaarlijkse EFJ-congres in Den Haag. Step Vaessen is internationaal correspondent voor Al Jazeera. Ze werkt sinds drie jaar vanuit Europa, daarvoor vanuit Rusland en Azië.

Foto Arenda Oomen

Vaessen hield haar lezing tegen de achtergrond van de oorlog in Oekraïne. Ze wierp de vraag op of Europese media niet zelf hun persvrijheid hadden ondermijnd door mee te gaan in het westerse narratief: we zijn allemaal in oorlog met Rusland. ‘Degenen die dit verhaal openlijk in twijfel trokken, werden vaak afgeschilderd als pro-Rusland. Of het werd gezien als de vijand voorzien van nuttige propaganda voor een verdeeld westen of een zwakke NAVO.’

‘Onze rol is verschillende perspectieven laten zien’

Meer in het algemeen hekelde Vaessen de kritiek op journalisten wanneer ze vragen stellen waar het ‘nu niet het moment voor is’. Zelf ervaarde zij dat toen ze de Oekraïense president Zelensky vroeg naar corruptie binnen zijn regering, op het moment dat Russische raketten neerkwamen op zijn grondgebied. Maar ze refereerde ook aan de Nederlandse coronapersconferenties, waar het vooral de bedoeling was dat journalisten ‘de eenheid bewaarden’. ‘Dit is naar mijn mening precies het tegenovergestelde van wat journalisten zouden moeten doen. Onze rol is verschillende perspectieven laten zien.’ Vaessen benadrukte daarbij het belang van onpartijdigheid.

Na haar lezing ging Vaessen, onder leiding van NVJ-voorzitter Renske Heddema, in discussie met Mikhail Fishman van het Russische oppositietelevisiestation TV Rain, chef buitenlandredactie van de NOS Esther Bootsma en Andrei Jvirblis, Secretaris van de Russische journalistenvereniging.

Journalistiek bedrijven in Rusland

Tijdens de discussie werd ingegaan op de andere thema’s uit Vaessens lezing. Zoals journalistiek bedrijven in Rusland, of op afstand, zoals Mikhail Fishman noodgedwongen doet sinds het uitbreken van de oorlog. Onpartijdigheid is voor hem een veel lastiger begrip. ‘En ik ben journalist, maar ook een Russisch staatsburger en mijn regering is een criminele invasie begonnen. Dat maakt mij onderdeel van deze oorlog. Mijn taak is verslag doen, maar tegelijkertijd voel ik ook een verantwoordelijkheid om deze oorlog zo snel mogelijk te beëindigen. Daar moet ik eerlijk over zijn.’

Gevaarlijk precedent

Daarnaast was ook het uit de lucht halen van zenders zoals Russia Today en Sputnik onderwerp van gesprek. De panelleden waren het erover eens dat dit een gevaarlijk precedent kan zijn. Het is beter deze zenders toe te staan, maar te voorzien een disclaimer. Uit het publiek kwam daarbij een kritische opmerking: ‘Mensen weten niet eens hoe echte media met echte journalisten hun werk doen, laat staan dat ze geïnteresseerd zijn in hoe staatsmedia van autoritaire regimes werken.’ Met andere woorden: heeft een disclaimer überhaupt effect?

Nooit stoppen met moeilijke vragen stellen

Tot slot ging het over herstellen van het vertrouwen in de journalistiek. De consensus aan tafel was: journalisten moeten dapper hun werk blijven doen en nooit stoppen met moeilijke vragen stellen. Vanuit het publiek kwam nog de opmerking dat mensen soms liever leugens horen dan de waarheid. ‘Ik denk eerlijk gezegd van niet’, reageerde Vaessen. ‘Dat idee zit in de hoofden van managers en hoofdredacteuren.’

tekst: Jolanda van de Beld

Download hieronder de volledige persvrijheidslezing van Step Vaessen in het Engels (origineel) of Nederlands (vertaald)