Journalisten, verdedig je onafhankelijkheidspositie, verdedig je redactiestatuten
Pieter Omtzigt ‘roast’ media en politiek, zo werd hij aangekondigd op het Festival van de Journalistiek. Hij bedacht die titel niet zelf. ‘Maar ik voel me wel vrij om de grill flink aan te zetten.’ Aan aanmaakhout voor het vuurtje geen gebrek. Wat hem met name zorgen baart is de afhankelijkheidsrelatie van journalisten. Zowel aan de kant van de politiek als die van de eigen werkgever.
)
Foto: Quinn Broers
Onafhankelijk Kamerlid Pieter Omtzigt staat bekend om zijn kritische blik en vasthoudendheid. Nietsontziend oordeelt hij over de toeslagenaffaire, maar net zo goed krijgt de relatie tussen journalistiek en politiek ervan langs. Is de pers te nauw verbonden met de politiek? En is het erg dat het Nederlandse medialandschap zo geconcentreerd is? De antwoorden zijn ja en ja.
Evenwicht aangetast
De journalistiek is onderhevig aan erosie en die komt van twee kanten. Van de kant van de pers zelf en die van de zittende macht. Neem het aantal voorlichters. In 2017 had het rijk 633 fte aan communicatiemedewerkers en in 2023 zijn dit er 936, een toename van 50 procent. Dat tast het evenwicht aan, stelt Omtzigt. Hun taak is vooral om bewindspersonen te beschermen, meer dan informeren. Aan het begin van de toeslagenaffaire werd er keihard ontkend dat er een probleem was. ‘Journalisten zouden gewoon een beetje achterdochtig zijn en spijkers op laag water zoeken.’
Afhankelijkheidsrelatie
De Belastingdienst verspreidde zelf ook actief verhalen. ‘Als je maar genoeg mensen hebt om rond te bellen en informatie te verspreiden, dan heb je macht en die kun je misbruiken.’ Ministers kunnen kiezen waar het nieuws gebracht wordt. ‘Het hoeft geen betoog dat er een groot risico is op een te sterke afhankelijkheidsrelatie.’ Journalisten hebben namelijk die informatie nodig en de zittende macht kan daarmee spelen. En dat gebeurt dus ook op grote schaal. Anderzijds kan de journalist niet iets de grond in schrijven, want daarmee wordt de kans kleiner dat je informatie toegeworpen krijgt.
Wob en Woo
Het te pas en te onpas vertragen van informatie is ook een symptoom wat binnen dit plaatje past. Zelfs een eenvoudig Wob-verzoek duurt vaak veel langer dan de wettelijke beslistermijn voor het beantwoorden van Wob-verzoeken. Omtzigt: ‘Je hebt er dus niets meer aan. Uitstel kan een goede manier zijn om het belang van die informatie af te laten nemen.’
Het wordt nog erger. In 2019 gebeurde het 38 keer dat de overheid een dwangsom kreeg omdat die termijn niet gehaald werd. In 2020 gebeurde dat 47 keer en in 2021 97 keer – toen waren dit met name Wob-verzoeken vanwege corona. ‘Dit wist u niet omdat 65 procent van de uitspraken van kantongerechten niet wordt gepubliceerd.’ Er waren Kamervragen nodig om erachter te komen hoe groot het probleem was. En hoewel de overzichten inmiddels halfjaarlijks naar buiten moeten komen, ziet Omtzigt dit vanwege een verworpen motie somber in. ‘Dit is rot in het hart van de rechtstaat.’
Richard de Mos
Een ander ongenoegen is het lekken van informatie dat voor een vertekend beeld van de werkelijkheid kan zorgen. Een schrijnend voorbeeld is het corruptieonderzoek tegen Richard de Mos, destijds wethouder in Den Haag. De verdenkingen tegen De Mos werden breed uitgemeten in de pers. Die lekken konden van twee kanten komen. Van het Openbaar Ministerie of van De Mos zelf. ‘Als u gezien heeft wat er in de kranten stond, dan kunt u raden van welke kant dit lekken kwam.’
Na vier jaar volgde volledige vrijspraak voor De Mos. ‘En kon hij dat op televisie gaan vertellen? Nee. Hij werd afgebeld omdat hij niet de favoriete politieke kleur had.’
Mensen zoals De Mos maar ook oud-Kamervoorzitter Khadija Arib zijn, aldus Omtzigt, in de pers harder aangepakt dan de zittende macht, omdat hun informatie wél naar buiten kwam.
DPG Media en Mediahuis
De rol van de pers en media zelf is voor Omtzigt ook een mals ingrediënt om geroast te worden. Omtzigt begint met het eigenaarschap van de media. DPG Media en het Mediahuis bezitten meer dan 90 procent van de krantenoplagen. Dat leidt tot een verschraling van het nieuwsaanbod omdat veel stukken worden overgenomen. Het leidt ook tot autocensuur. DPG vindt het niet zo makkelijk om over hun eigen problemen te berichten. Pas nu weten we dat Peter VanderMeersch niet erg geliefd was als hoofdredacteur van NRC. ‘Daar waar het makkelijk is om iedereen de maat te nemen, vindt men het moeilijk om in eigen huis te kijken wat er aan de hand is. Dat stemt tot nadenken.’
Het moeilijkste binnen deze mediaconcentratie vindt Omtzigt de onafhankelijkheidspositie van de journalist. ‘Op het moment dat je slechts twee grote mediahuizen hebt, ben je als schrijvende journalist buitengewoon afhankelijk. Terwijl je ook een enige manier van onafhankelijkheid zou moeten hebben van je werkgever.’
Verdedig je onafhankelijkheidspositie, verdedig je redactiestatuten, stelt het Kamerlid dan ook.
Verkiezingsdebatten
Wat ook ontbreekt is enige mate van introspectie op de draaideurfunctie tussen politiek en journalisten. ‘Je zult op zijn minst moeten nadenken hoe je omgaat met je adresboekje.’ Hetzelfde geldt voor de wijze waarop verkiezingsdebatten worden georganiseerd. In elk land zorgen media voor een gelijk speelveld. ‘Maar wat gebeurt hier? De grootste partij slaagt erin om met twee van de vier mensen deel te nemen aan het slotdebat. En kan bovendien zijn eigen tegenstander kiezen. Dan klopt er iets niet. Dit gedeelte moeten we niet overlaten aan politici.’
Onafhankelijke journalistiek opereert los van de zittende macht en die houdt de regering scherp, is niet bang om fouten boven water te halen. ‘Een tikkeltje minder afhankelijkheid en meer distantie zou goed zijn.’
Een volgend schandaal sneller aan het licht?
Hebben we geleerd van het verleden? Zou de kans op een volgend toeslagenschandaal of vergelijkbaar schandaal sneller boven water komen? Omtzigt vreest van niet. Want de mechanismen veranderen niet. Het aantal voorlichters groeit nog steeds, uitspraken over de Wob en de Woo worden stelselmatig genegeerd en de manier van lekken is onveranderd. De positie van de pers wordt hiermee verzwakt.
Daar kunnen we en moeten we iets aan doen. Of juist niet doen. Zo is Omtzigt geen voorstander van het subsidiëren van de media. ‘Ik denk dat het een heilloze weg is als een onderzoeksproject naar gevoelige onderwerpen wordt ingediend, want dan weet ik precies welke projecten nooit gehonoreerd zullen worden. Dat moet je niet willen.’
Wat zou er dan in zijn ogen moeten gebeuren? De discussie aangaan over mediaconcentraties. Dat is in het belang van de vrijheid van informatie maar ook in het belang van de onderhandelingspositie van journalisten ten opzichte van hun werkgever. Het kan ook geen kwaad om aan zelfreflectie te doen. En neem zelf het initiatief rondom verkiezingen.
‘Dit alles gaat niet alleen over jezelf als journalist, maar dit is ook een groot publiek belang.’
Festival van de Journalistiek
Op 30 juni werd het Festival van de Journalistiek 2023 gehouden in Beeld & Geluid in Den Haag. Wil je terugblikken, nagenieten, of misschien zien wat je dit jaar gemist hebt? Fotograaf Quinn Broers maakte een prachtige samenvatting in beeld, die hier binnenkort te bekijken is. Komende week verschijnen op de website meerdere artikelen en tips naar aanleiding van de festivalsessies.