Festival De Ondernemende Journalist: over elektriciteit, maffiapraktijken en clickbaits

Een knetterend verhaal, het gevoel van elektriciteit. Dáár begint het mee. Gevolgd door de juiste ondernemersskills die je moet hebben als freelance journalist om je verhaal te verkopen. Maar je ook afvragen of je wel integer genoeg bent als je journalistiek combineert met “bijklussen”. Hoe drie verhalen op één dag samenkwamen. Die van Jake Halpern, Annemarie van Gaal en Sheila Sitalsing. Gehoord op Festival De Ondernemende Journalist op 27 september in Utrecht.

Jake Halpern (foto: Sebastiaan ter Burg)

• Jake Halpern: ‘Als je je verhaal niet aan een zesjarige kunt vertellen, is het geen verhaal’

• Annemarie van Gaal: 'We waren fearless'

• Sheila Sitalsing: '7 manieren om je journalistieke integriteit te verliezen'

Jake Halpern: ‘Als je je verhaal niet aan een zesjarige kunt vertellen, is het geen verhaal’

‘Hey dad, betekent dit dat we nu eindelijk eerste klas vliegen?’, vraagt de zoon aan de vader aan wie net is verteld dat hij Pulitzer Prize-finalist is. Jake Halpern staat op dat moment, op vakantie in Spanje, nog met de telefoon in de hand en met tranen in zijn ogen. Al die jaren dat hij als freelancer nauwelijks werd betaald, zich zorgen maakte of hij zijn gezin kon onderhouden en zich dikwijls afvroeg waarom hij toch doorging. En tegelijkertijd domweg het geloof had dat het ooit beter zou worden.

Jake Halpern is een geboren verhalenverteller. Hij beschrijft het droomverhaal van iedere journalist tegenover een publiek dat ademloos luistert. Hij doet dat met flair, sensibiliteit en een flinke dosis humor. Eerst komt het verhaal – het gevoel van elektriciteit op je huid als je een verhaal hoort. ‘Als je van kippensoep houdt, moet je vooral eerst een goeie kip hebben’, hield zijn grootmoeder hem al voor. Na het verhaal komen de middelen – een artikel hier, een podcast daar, een documentaire of misschien wel een boek.

Het verhaal van Jake Halpern. Hoe hij op zijn veertiende voor de eerste keer die knetterende elektriciteit voor storytelling voelde. Hij bezocht met zijn familie Praag en ontmoette daar zijn oud-oom Joe uit New York die in de oorlog ondergedoken had gezeten in Slowakije. Tijdens een etentje vertelde Joe het verhaal over dat geheime kamertje in de kelder. Over de afspraak wanneer hij zich in een kist aardappelen moest verstoppen, zodra de hond in de achtertuin verscheen. De Gestapo had werkelijk geen idee. Een paar jaar later bezocht de toen twintigjarige Jake het onderduikadres van zijn oom Joe. En weer was er die elektriciteit. Maar hoe moest hij in vredesnaam dit verhaal vertellen? Er waren zoveel spannende lagen. ‘Ik raakte verdwaald in alle details.’

Het antwoord kreeg hij jaren later in Delhi toen hij zijn zesjarige zoon het verhaal over de Maharaji’s tempel probeerde uit te leggen. ‘Dat leerde me dat je een verhaal in simpele lijnen aan een zesjarige moet kunnen vertellen. Als je dat niet kunt, is het geen verhaal.’

De lessen voor Jake kwamen wel vaker uit onverwachte hoek. Zo’n “shitty” boek als de Da Vinci Code bijvoorbeeld blijf je lezen, want aan het eind van elk hoofdstuk wordt een nieuw fundamenteel element toegevoegd, een nieuw dilemma. Maar het blijft wel een "shitty" geschreven boek.

In het najaar van 2016 kreeg Jake de opdracht van de New York Times een comic te schrijven. Een comic? Jake: ‘Een briljant idee, maar niet het mijne. Ik kwam in contact met redacteur Bruce Headlam die voorstelde: “let’s do a comic”. Het raakt ons bijna niet meer als we verhalen lezen over bootvluchtelingen en de bijbehorende foto’s zien. Een comic is een geniale manier van storytelling.’ Het stripverhaal verscheen in meerdere delen onder de titel Welcome to the new world en vertelt het verhaal van een Syrische vluchtelingenfamilie die aankomt in Amerika op de dag dat Trump de verkiezingen wint. Om de paar weken brengt Jake uren door met de familie om hun ervaringen op te schrijven, waarmee striptekenaar Michael Sloan aan de slag gaat. ‘Toen mijn zoon de strip las, zich naar me omdraaide en geëmotioneerd uitbracht dat zij net als wij in een huis woonden, wist ik: hij begrijpt het en het raakt hem. En dat is waar het om draait: hoe kun je die elektriciteit voelen, zoals ik dat voel.'

Op 15 april 2018 wint Halpern met Michael Sloan er de Pulitzer Prize mee.

Annemarie van Gaal: ‘We waren fearless’

Annemarie van Gaal is ook een verhalenverteller. Maar dan op een heel andere manier. De verwachting is een exposé over ondernemerschap, maar Annemarie neemt de zaal mee terug naar haar Rusland-jaren. Een spannend verhaal, dat wel.

Ze is 25 en alleenstaand moeder als ze in 1990 met Derk Sauer uitgeverij Independent Media begint. Het werd binnen enkele jaren de grootste onafhankelijke uitgeverij in Rusland. ‘We hadden de slechtste kaarten in handen, maar zijn als enige succesvol geworden. We waren fearless.’ Makkelijk was het niet in een periode van ondermijnend communisme en maffiapraktijken. ‘We wilden te allen tijde onafhankelijk blijven, maar dan moet je wel echt sterk in je schoenen staan. Aan alle kanten werden we bedreigd. Maandenlang heb ik elke dag onder de auto gekeken of er een bom lag. Ik had werkelijk geen idee waar ik naar moest kijken.’

Omdat het bedrijf geen Russische wortels had, werd in 1997 naar een Russische financier gezocht. Van de zeven oligarchen leek Michail Chodorkovski de meeste geschikte kandidaat. ‘Onze absolute voorwaarde was onafhankelijkheid en Chodorkovski was de enige die zelfs van ons eiste dat wij ook over hem kritisch zouden schrijven.’ Een paar jaar later werd het bedrijf van de Rus onteigend en wachtte hem een strafkamp in Siberië.

Het moraal van dit verhaal: koester je journalistieke vrijheid en onafhankelijkheid, zoals we die in Nederland kennen. ‘Het was pijnlijk om te zien hoe verrot de journalistiek in Rusland was en hoe dat verrotte ondermijnend is voor de democratie.’

Dan volgt alsnog haar eindspurt in een turbocollege succesvol ondernemen. Een paar tips:

• Bij veel freelance journalisten gaat het om het verhaal en niet om het geld. Maar rijkdom is niet het doel van het ondernemerschap. Zie geld als je gereedschap, als middel om je toekomst veilig te stellen.

• Kies niet voor alles een beetje. Je moet zelf kiezen om gekozen te worden. Wat je het leukst vindt, gaat je ook het makkelijkst af. Kies voor die leukste sector, bouw je community en word daarbinnen bekend.

• Profileer je. Goede wijn behoeft geen krans? De meeste mensen weten niet dat jij zo goed schrijft. Wees eens arrogant.

• Kom voor jezelf op, onderschat je zelf niet en weet dat je van waarde bent.

• Koester je klanten. Reageer op verjaardagen of toon interesse bij een nieuwe sector die je opdrachtgever aanboort. Dan ben je top of mind.

• Wees creatief met hoe je tarieven afspreekt. Stel je beste klanten een abonnement voor tegen een bepaald tarief en geef ze voordelen, zoals: klanten mogen je altijd bellen, ook ’s nachts (doen ze niet); klanten krijgen altijd voorrang (dan werk je maar even door) en geef korting op het uurtarief.

Sheila Sitalsing: 7 manieren om je journalistieke integriteit te verliezen

Oei, het begint al met de titel. Freelance journalist en columnist Sheila Sitalsing sluit het Festival De Ondernemende Journalist af met “7 manieren om je journalistieke integriteit te verliezen". Check hier: een opsomming, een oneven getal, verlies. Ja hoor, een clickbait.

Als dat maar goed gaat.

Waar Annemarie Gaal het accent legt op ondernemen, focust Sheila Sitalsing zich op een van de belangrijkste waarden van de journalistiek: waarheidsvinding. Levert die woordcombinatie ondernemend en journalist niet überhaupt een intrinsieke tegenstrijdigheid op? En moeten we daar niet iets van vinden nu er zoveel freelance journalisten werken voor zowel journalistieke als commerciële opdrachtgevers? Ook Sitalsing neemt weleens een klus aan van een niet journalistieke opdrachtgever. ‘Dat verantwoord ik voor mezelf door te zeggen dat ik ook daar heus alles mag zeggen wat ik wil. Maar ik heb het nooit getoetst en ik zou niet weten waar ik dat moet toetsen.’

Waar leg je de knip tot hier en niet verder? Clickbaits zijn aantrekkelijk maar onbetrouwbaar – elk jaar weer de voor spelling van een horrorwinter: “Deze winter wordt de koudste in 100 jaar”. Ja 'tuurlijk. En ook Sitalsing heeft gejokt met haar titel. ‘Ik ga het helemaal niet hebben over 7 manieren. Ik heb het over die ene manier: het niet langer dienen van de waarheid.’

Ze geeft een aantal voorbeelden. De Merkjournalist. Journalisten werken voor merken. Oftewel: branded content wordt gekoppeld aan een groep die zich toch bezig zou moeten houden met de waarheid. ‘Branded content is niet slecht, maar het is een heel andere branche.’ Sitalsing gaat direct door. Ze toont beelden van de YouTube-serie Bakkie Today, een samenwerking tussen het AD en Albert Heijn. Het is een redactioneel product gemaakt door journalisten.

Het Genootschap van Hoofdredacteuren sprak al vijftien jaar geleden zijn zorgen uit over het “bijklussen”, toen dat zo heette. Onwenselijk, concludeerde het genootschap. Inmiddels zijn redacties ingedikt tot rompredacties met een flexibele schil van freelancers. ‘En er is geen opdrachtgever die je vraagt voor wie je nog meer werkt en wat je nevenactiviteiten zijn.’

En zo glijden we af naar een beroepsethiek die steeds moet laveren, stelt Sitalsing: dit kan wel en dit kan niet. ‘Je krijgt gradaties van het moet helemaal kloppen tot het moet een beetje kloppen.’

En dat raakt de waarde van de journalistiek.

‘We missen nu een arena waarin we dit kunnen afwegen’, zegt ze. Jeroen Smit, tot 2015 hoogleraar journalistiek aan de Rijksuniversiteit Groningen, deed een paar jaar geleden de suggestie voor een zogeheten journalisten-eed, een code op betrouwbaarheid en onafhankelijkheid. Maar die is er nooit gekomen. ‘Misschien ligt hier een taak voor een organisatie als de NVJ om dit verder te onderzoeken.’ Zodat freelancers wél weten waar ze dit kunnen toetsen.

Festival De Ondernemende Journalist

Heb je het Festival De Ondernemende Journalist gemist? Of wil je alles nog eens rustig terugkijken, lezen en beluisteren? Op de festivalpagina verschijnen binnenkort een podcast, video, foto's, verhalen en presentaties. Als bezoeker van dit festival ontvang je dit alles bovendien in je mail!