Opinie: Journalist is geen relschopper

Foto's en tekst: René Hendriks

Extinction Rebellion voerde in de week van 11 tot 15 oktober een aantal acties uit in de regio Den Haag. Hierbij werden demonstranten én drie (foto)journalisten opgepakt. Het gaat om Mac van Dinther op 11-10; en Marco de Swart en Hans Nijenhuis op 13-10. De aanhouding van Mac van Dinther heb ik niet gezien, maar ik ben wel ter plaatse geweest op de Donau waar Marco en Hans werden aangehouden.

De ‘klimaatrebellen’ van Extinction Rebellion wilden met hun acties de regering en het parlement aansporen om meer te doen om de klimaatverandering te stoppen. Een aantal van die acties waren ‘publieksvriendelijk’ en vooraf aangekondigd; andere acties waren ‘disruptief’ en illegaal. De laatste categorie betroffen voornamelijk blokkades van doorgaande wegen en belangrijke kruisingen.

Op 13 oktober zaten Hans Nijenhuis en Marco de Swart samen met actievoerders van XR in een personenbusje. Zij mochten “embedded” mee met de actievoerders om verslag te doen van een geplande blokkade actie op de A12/Utrechtsebaan; één van de snelwegen rond Den Haag. Zo’n actie zou een enorm verkeersinfarct tot gevolg hebben gehad.

Als journalist wil je jezelf soms tussen die actievoerders begeven om verslag te doen. Ook om de reactie van de overheid op die actie vast te leggen. Zoals het geweld dat de ME gebruikt. Dat is logisch, want de pers controleert in een democratie de macht.

Het is niet ongebruikelijk dat journalisten embedded zijn om een illegale actie in beeld te brengen. Zoals het meerijden met een groep actievoerders, maar denk ook aan het binnengaan van een kraakpand om de bewoners daarvan te interviewen.

Zelf stond ik weleens tussen een groep stenengooiende relschoppers; recht tegenover een linie van de ME. Dat kan, zolang ik zelf maar geen stenen gooi, en niet zeur als ik in de chaos een klap van een lange lat oploop. Maar ben ik op dat moment dan ook een relschopper ? Nee.

In de 'Leidraad over de positie van de pers bij politieoptreden' staat daarom benoemd dat een journalist in ‘actiesituaties’ een ‘aanhoudingsvrijheid’ geniet. Er staat letterlijk "De bovenstaande regeling heeft tot doel dat de journalist zijn taak bij acties zo goed mogelijk kan vervullen. Indien immers tegen een journalist vrijheidsbenemende maatregelen worden getroffen zal hij als regel te laat met zijn verslag van de actie komen voor de editie of uitzending van die dag. Een bijzondere regeling voor de journalist vindt zijn rechtvaardiging in het algemene belang dat de pers in onze samenleving vervult.” (paragraaf 5).

De aanhouding
Het busje was samen met een paar andere voertuigen van de actievoerders in colonne op weg naar de snelweg toen zij op een kruising werden klemgereden door een tiental ME voertuigen. De politie had blijkbaar lucht gekregen van de plannen, want de ME stond al klaar om ‘toe te slaan’ zodra de colonne gesignaleerd werd. Na het klemrijden werd de inzittenden te verstaan gegeven dat ze allen aangehouden waren, op verdenking van ‘voorbereidingshandelingen’ voor een misdrijf in het kader van artikel 162 wetboek van strafrecht (“enige openbare land- of waterweg verspert”); een vergrijp waar een gevangenisstraf van maximaal 9 jaar op staat (althans: bij het daadwerkelijk uitvoeren van dat plan).

Hans Nijenhuis en Marco de Swart werden ook aangehouden. Ondanks dat zij zich daar als journalisten bekend maakten, en niet actief aan de actie meewerkten. Zij hebben geen busjes gehuurd of bestuurd, hebben geen spandoeken opgehangen etc.

In het geval van Hans Nijenhuis speelt wel mee dat hij niet beschikte over een geldige politieperskaart. Ben je dan geen journalist ? Nee, zo zwart-wit is het niet. Iedereen kan journalist zijn; daarvoor hoef je geen lid van de NVJ te zijn, of te beschikken over een politieperskaart. Maar de ‘aanhoudingsvrijheid’, waar we als observanten van zo’n illegale actie op rekenen, vloeit wel voort uit de ‘leidraad’. Daarin staat genoemd dat je je in ieder geval als journalist moet kunnen legitimeren. Juist bij demonstraties en rellen is de politieperskaart daarvoor bij uitstek geschikt.

Zonder een PPK zo’n illegale actie volgen is op zijn zachtst gezegd niet handig, want het is vooraf duidelijk dat de politie bij zo'n actie mensen zal gaan aanhouden. Maar het is geen harde eis. Er staat letterlijk “zich als journalist kan legitimeren (bijv. door middel van de landelijke politieperskaart)”. Let op het woordje “bijvoorbeeld”.

"Dit valt niet meer onder de aanhoudingsvrijheid"
Ik ben als fotojournalist naar de betreffende kruising toegegaan, nadat het op ons Whatsapp nummer tips regende over "heel veel politie rijdt auto’s klem”. Ik trof daar de colonne aan. Ik kreeg te horen dat ‘die journalisten ook worden meegenomen, want dit is te ernstig’; doelend op dat artikel 162 en 9 jaar gevangenisstraf. En 'ze zitten zelfs erbij in de auto!'

Dat is opvallend. Als je als journalist verslag wil doen is het logisch dat je meerijdt met de actievoerders. Vaak is dat zelfs een vereiste, omdat zij niet vooraf willen vertellen waar de actie plaats gaat vinden. Maar volgens de politie neem je dus al actief deel aan een actie als je samen in één auto zit en (nog als gewone verkeersdeelnemer) op weg bent naar de locatie van de actie. Dan ben je blijkbaar al niet meer ‘passief aan het observeren’, maar ben je opeens een actievoerder, net als de rest van de inzittenden.

Wat dan als Hans en Marco in een aparte auto hadden gereden ? Dat had betekend dat zij nog steeds in de colonne moesten meerijden, en dat zij op de plaats van de blokkade aangekomen hun auto ook op de snelweg stil hadden moeten zetten. Daarmee wordt die auto dan deel van de blokkade en is het een extra voertuig dat de politie t.z.t. weg moet takelen. Dat is feitelijk veel meer ‘actief meedoen aan de blokkade’.

In de leidraad staat ook niets over een grens aan de aanhoudingsvrijheid. Dat die niet meer zou gelden als het vergrijp wat je observeert bestraft kan worden met 'meer dan x maanden gevangenisstraf'. De aanhoudingsvrijheid geldt als je je als journalist kan legitimeren, en als je je "onthoudt van daden die niet geacht kunnen worden samen te hangen met zijn beroepsuitoefening.” Niet actief meewerken, geen raam intikken om ergens binnen te komen, geen ladders plaatsen. Niet met een extra auto meerijden, en die op de snelweg stilzetten. Alleen beeld maken en de actievoerders interviewen en dat is het.

In dezelfde leidraad staat wel dat de burgemeester de vrijheid van nieuwsgaring en/of de aanhoudingsvrijheid kan inperken. "In buitengewone omstandigheden (oproer, ernstige verstoringen van de openbare orde, gijzelingsacties en rampen, dan wel ernstige vrees voor het ontstaan ervan) kan de burgemeester op grond van de artikelen 175 en 176 van de Gemeentewet bevelen geven of algemene voorschriften afkondigen ter handhaving van de openbare orde of ter beperking van gevaar. Deze uitgevaardigde bevelen of voorschriften kunnen mede gericht zijn op een beperking van de mogelijkheden informatie te vergaren.” (paragraaf 6). Die toetsing door een burgemeester is toegevoegd als extra waarborg dat het recht op vrije nieuwsgaring niet zomaar door de politie wordt ingeperkt.

Maar van dergelijke “buitengewone omstandigheden" was in het geval van de aanhoudingen op de Donau zeker geen sprak. En burgemeester Van Zanen heeft zich (bij mijn weten) niet met deze aanhoudingen bemoeid. En toch ging de politie over tot aanhouding.

De vraag is of de rechter überhaupt meegaat in het gebruik van dit artikel van 162 WvS voor de berechting van de demonstranten. Of die t.z.t. de zaak ook zo zwaar aanzet. XR heeft in die actieweek meermaals doorgaande wegen die deel uitmaken van de centrumring Den Haag geblokkeerd (waaronder een afrit van dezelfde A12/Utrechtsebaan). Daar zijn de actievoerders alleen meegenomen in een stadsbus en elders in de stad eruit gezet (‘bestuurlijke verplaatsing’).

Dit lijkt op willekeur: van al die demonstranten is de identiteit niet eens vastgesteld, en zij hebben voor hun blokkades nog geen bekeuring gehad. Navraag bij het OM leert ook dat er (ten tijde van het schrijven van dit artikel, twee weken later) nog niet eens besloten is of de actievoerders daadwerkelijk vervolgd gaan worden op basis van dat artikel 162 WvS. Of dat ze iets anders ten laste gelegd gaat worden. Of dat de zaak wellicht zelfs geseponeerd wordt.

Maar die hoge straf was op dat moment volgens de politie wel de rechtvaardiging om ook Nijenhuis en De Swart aan te houden. Tja.

Dit is dus een hele principiële zaak voor de vrijheid van nieuwsgaring. Meerijden is geen daad "die niet geacht kan worden samen te hangen met de beroepsuitoefening” van een journalist; want je wil “embedded” verslag kunnen doen. Maar ook als zo'n actie door de politie verijdeld wordt wil je dat kunnen vastleggen. Het duo heeft zich daarom direct als journalist bekend gemaakt. Zeker De Swart kon dat met een PPK en zijn ID goed onderbouwen. Desondanks zijn ze meegenomen om "op het politiebureau hun status als journalist vast te stellen." Ze zijn in een arrestantenbus gezet, camera's zijn in beslag genomen en ze zijn al met al ruim twee uur aangehouden geweest. Na aankomst op het bureau zijn ze weer vrijgelaten, waarna ze zelf maar moesten zien hoe ze weer terug konden komen.

"Rechten, maar ook plichten"
Politiewoordvoerder Wim Hoonhout werd daags na de aanhouding in het NRC geïnterviewd en zei het volgende: „Als je jezelf als journalist willens en wetens bij zo’n groep demonstranten voegt, loop je het risico dat we je meenemen naar het bureau om daar je identiteit te verifiëren. Journalisten hebben rechten, maar ook plichten. Zoals bijvoorbeeld opvolgen van een aanwijzing van een agent.” Nou Wim: als je journalisten aanhoudt en ze vervolgens twee uur vasthoudt "om hun identiteit te verifiëren." Houd je je niet aan de overeengekomen aanhoudingsvrijheid.

De Swart kon zich op straat moeiteloos als journalist legitimeren (rellenkaart, politieperskaart, zijn rijbewijs als verdere legitimatie, camera's bij zich, noem maar op). Daarna had hij in staat moeten worden gesteld zijn journalistieke werk te doen. In de "mediaregeling nationale politie" zijn afspraken gemaakt t.a.v. de gedragsregels waar de journalist zich op straat aan dient te houden. In het kort: de hulpverlening niet hinderen, en de sporen niet verstoren.

Hier werd geen hulp verleend en er was ook geen sprake van forensische sporen die verstoord konden worden. Daarom kon ik mijzelf ook vrijuit tussen de ME busjes begeven om foto's van de aanhoudingen te maken. "Gewoon" een beetje rekening met elkaar houden en elkaar wat werkruimte geven, en dan is er niets aan de hand.

Zoals het op de rellenkaart staat: "(foto)journalisten en politiemensen dienen elkaars rollen over en weer te respecteren. Beide partijen dienen een publiek belang en moeten zich inspannen elkaar het werk niet onnodig moeilijk te maken". Prima, maar daarmee hoef ik dan nog geen aanwijzingen van een agent op te volgen. Juist niet: ik wil zelf mijn positie kiezen, en bepalen waar ik wel of niet foto's van maak.

Hoonhout zegt ook "Zelfs zo’n officiële politieperskaart is geen vrijbrief" Nee, niet om strafbare feiten te plegen, of de hulpverlening bij een brand of een ongeval wezenlijk te hinderen. Maar het is juist wel een vrijbrief om verslag te kunnen doen zonder dat de politie of welke overheidsinstantie dat met "aanwijzingen" probeert te beïnvloeden. De perskaarten zijn juist in het leven geroepen om "vrijheid van nieuwsgaring" in "actiesituaties" mogelijk te maken.

En als je dan (zonder het fiat van de burgemeester) journalisten aanhoudt en twee uur vasthoudt om (ondanks de tussen de politie en pers overeengekomen legitimatie) hun "status als journalist vast te stellen" schend je hun rechten. Dan houd je je als politie niet aan de afspraken. Afspraken die gemaakt zijn met de ministers van Justitie en Binnenlandse zaken, en bekrachtigd door de procureurs-generaal van de gerechtshoven.

Bezwaar
Door de NVJ juristen is bezwaar gemaakt tegen de aanhouding van Marco de Swart, en zijn excuses en een schadevergoeding geëist. Maar de aanhouding van Nijenhuis en De Swart is door de politie en het OM achteraf toch als ‘rechtmatig’ beoordeeld; en er komen dus ook geen excuses of schadevergoeding. Ik denk dan: “Zo makkelijk gaat dat niet. Dit is een hele principiële zaak voor de vrijheid van nieuwsgaring.” De Swart en de NVJ zijn ook niet van plan het erbij te laten zitten, en beraden zich op vervolgstappen.