Eddy van Wessel: ‘Het fotograferen van sport was een goede leerschool voor wat ik nu doe’

Foto: Joris van Gennip

Nederlands meest bekroonde oorlogsfotograaf bevindt zich al drie decennia lang op de frontline, op zoek is naar het ultieme beeld dat het conflict samenvat. Waar zijn grens ligt, is moeilijk te beargumenteren. Hij gaat vooral af op zijn intuïtie. ‘Als ik denk dat het niet goed voelt, dan is dat meestal een no go. Dat kan soms een ogenschijnlijke, gevaarloze oversteek zijn over een open veld.’

Van Wessel begon als fotograaf voor de lokale krant. Hij stond op het sportveld, fotografeerde 100-jarigen en maakte alle sociale aspecten mee. ‘Op een gekke manier is het fotograferen van sport een goede leerschool geweest voor wat ik later ben gaan doen. Leren anticiperen, want het moment komt nooit meer terug. Je kunt nog zo'n goede camera hebben, maar als je niet op de juiste plek staat heb je het beeld gewoonweg niet.’

Zijn eerste kennismaking met de oorlog was in Bosnië toen hij meeging met een vriend zonder precies een idee te hebben van wat hij daar ging doen. ‘Ik ontdekte dat ik met foto’s een verhaal kon vertellen en dat ik kon functioneren onder moeilijke omstandigheden. Ik had een missie. Hoe mooi die sportfoto’s in de zaterdagkrant ook waren, met dit soort journalistiek kon ik een verschil maken. Ik kon mensen laten zien die niet gezien worden en geen stem hebben. De impact ervan is vele malen groter.’  

De oorlog in de Oekraïne verschilt met die van andere conflictgebieden. Wat de oorlog in Oekraïne vooral anders maakt is de mentaliteit van de mensen en de achtergronden. ‘Oekraïne is echt een geopolitiek conflict gebaseerd is op de macht van Rusland en de rijkdom aan grondstoffen. Maar daarnaast zijn Oekraïners ook gewoon Europeanen. Het staat dichter bij jezelf. Alsof je je kinderen ziet staan aan de frontlinie. Als je in de Oekraïne tien jaar geleden had geroepen dat er een oorlog aan zat te komen hadden de mensen waarschijnlijk hun schouders opgehaald, doe nog maar een biertje. Het is naïef om te denken dat dit niet zou kunnen gebeuren in West-Europa.’

Hoe bereid je je voor als je naar Oekraïne vertrekt?

‘Het belangrijkste is dat alles wat je meeneemt op de weegschaal gaat. Ik moet altijd kunnen rennen met wat ik bij me heb. Je kunt ongeveer vooraf plannen in welk gebied je wil zijn maar op het moment dat de actualiteit verandert, moet ik ook in staat zijn om er heel snel mee te gaan. Want het is niet mijn verhaal, het is het verhaal van Oekraïne.’

Veiligheid vraagt veel tijd en aandacht van hem, misschien wel 80 procent van zijn tijd. 'Je wil er wel weer levend uit komen. Ook al ben je zo gedreven om er te zijn voor dat beeld, in de realiteit ben je zo voorzichtig mogelijk.’ Hij kent de onveilige situaties, weet waar de frontlinies zijn en vanuit welke richting wordt geschoten. Inmiddels staat er geen Press meer op het kogelvrije vest dat hij draagt. ‘De pers is onderdeel van het conflict geworden. Er wordt gericht geschoten omdat een beeld op Instagram meer impact heeft.’ De positie van oorlogsfotografen is veranderd. In het Bosnië-conflict hadden alle partijen een hekel aan elkaar maar de pers werd wel gedoogd.'

9/11 is volgens hem van grote invloed geweest op de persvrijheid. ‘Je bent nu voor ons of tegen ons. Het doet er eigenlijk niet toe of je hulpverlener, journalist of spion bent. Je wordt beoordeeld op je paspoort. Omdat ik in Nederland woon, wordt er automatisch vanuit gegaan dat ik pro-Oekraïens ben. Terwijl ik misschien ook wel geïnteresseerd ben in de verhalen van soldaten in Rusland die uit Siberië geronseld zijn.’

Kun je op dit moment die Russische kant belichten?

‘Nee, dat denk ik niet. Op het moment dat ik in Rusland zou zijn als journalist, word ik de inzet van een politiek steekspel. Dat is nou eenmaal waar op dit moment de pers ook voor gebruikt wordt.’

Met AI kun je binnenkort eigenlijk elke willekeurige foto maken. Bij wijze van spreken hoeven we er helemaal niet meer naartoe. Maak je je ongerust over het feit dat jouw werk op die manier aan waarde kan verliezen?

‘Daar hou ik me wel erg mee bezig. Beeldkenners zeggen dat het punt bereikt is dat zij niet meer kunnen zien of een RAW beeld digitaal gemanipuleerd is. De waarheid is fluïde en staat ter discussie. En ook al is het de waarheid, de discussie erover is voor mij reden genoeg om stappen te nemen. Ik schiet alles analoog als het kan. Hierdoor heb ik de hard copy die niet manipuleerbaar is. Ik ga terug naar de basis, dat maakt het werk moeilijker maar uiteindelijk ook een stuk simpeler.’

Waarom heb je de keuze gemaakt voor zwart-wit fotografie?

‘Omdat ik eigenwijs ben. Toen ik in Bosnië werkte, was zwart-wit het enige wat ik kon ontwikkelen. De eerste tien jaar als fotograaf verdiende ik geen cent en omdat ik toch niets verdiende, niemand naar mijn werk omkeek, kon ik wel alles op mijn manier doen. Dat duurde totdat mijn beeld wel ging opvallen en ik dus kennelijk een eigen signatuur had ontwikkeld. Zolang ik me daar happy bij voel hou ik me daaraan vast.’

Een foto die veel indruk maakt is die van de vrouw die haar overleden man aantreft in een achtertuin na een Russische aanval. Wat wil je met deze foto laten zien?  

‘Ik trok op met de brandweer in Bachmoet en ging mee naar een huis dat in brand was geschoten. Ze vonden de man en legden hem in de tuin. Even later komt de vrouw en op dat moment sta ik in die tuin.’

Hoe ga je op zo’n moment op een respectvolle manier te werk?

‘Hoe respecteer je het moment dat een vrouw haar overleden man vindt? Ik kan ervoor kiezen om geen foto te maken, maar is dat waarom ik daar gekomen ben? Op het moment dat ik ga filteren en de foto niet maak, dan wordt er dus een stukje waarheid van die oorlog niet gezien. Ik mag dus geen filter zijn, hoe confronterend dat voor mezelf en anderen ook is. Ik fotografeer de waarheid die zich daar afspeelt.’

Wat is er met deze foto gebeurd?

‘De foto heeft nog bijna een maand op de plank gelegen voordat deze werd gepubliceerd. Ik wilde eerst een terugkoppeling  en het duurde even voordat er een akkoord van de familie kwam.’

Waarom wilde de familie het beeld laten zien?

‘Het niet willen dat iemand voor niets is gestorven. Laat alsjeblieft zien wat er gebeurt. Dat is wat ik regelmatig hoor.’

Hoe kijk je terug op de documentaire Eddy’s Oorlog, waarin Joost van der Valk je vier seizoenen volgt in Oekraïne? 

‘Moeilijk. Je ziet jezelf in een soort spiegel. Ik vind het een prachtige documentaire maar had het liefst dat hij alleen over Oekraïne ging. Er zijn zoveel beelden geschoten die níet in de documentaire zitten. Ook al weet ik dat het zo werkt, de documentaire gaat ook over mij en dat is niet altijd even leuk om te zien. Oorlog brengt iets heel puurs naar buiten, het mooiste en slechtste van alles. Dat betekent dat ik niet altijd de leukste kan zijn, dat kun je je niet veroorloven. Ik weet dat, maar dat is niet waar ik het liefst naar kijk.’