Afscheidsinterview Renske Heddema: ‘Zorg altijd voor een ethisch tegenwicht’

Foto: Joris van Gennip

Toen ze in 2016 aantrad als bestuurslid met in haar portefeuille freelance stond de integrale benadering van de arbeidsmarkt voor de eerste keer op de agenda. Collectieve afspraken voor alle leden, ongeacht hun contractvorm. Solidariteit tussen freelancers en werknemers. Maar het duurde nog een paar jaar voordat beide groepen daadwerkelijk zij aan zij streden. ‘Toen ik binnenkwam als bestuursvertegenwoordiger van de freelancers nam Thomas Bruning mij even apart... to manage expectations.’

Was het lastig die bij te stellen?

‘Nee, ik was realistisch. Bij de freelancers ligt het spanningsveld altijd tussen de collectieve afspraken en datgene wat je één op één uit onderhandelt met je opdrachtgever. Het had tijd en aandacht nodig en uiteindelijk staan we nu sterker door de gemaakte collectieve afspraken. De werkcodes bij de Publieke Omroep en DPG Media met een ondergrens en automatische inflatiecorrectie zijn fantastische verworvenheden. Maar de strijd voor betere tarieven is nog niet gestreden.’

In hoeverre speelden je eigen ervaringen als freelancer hierbij?

‘Het gevoel van trots zijn op je beroep is een van mijn belangrijkste drijfveren. Dat de tarieven maar bleven dalen, doet iets met die trots. De carrières van veel freelancers zijn minder stevig geworden. Ik vind het onbegrijpelijk dat de kranten wel aandacht hebben voor sociaal onrecht op allerlei gebieden, behalve bij hun eigen freelance journalisten.’

Mijn eerste boodschap is: betaal billijke tarieven! En ten tweede: stap van stukloon over naar uurtarief

Wat is jouw boodschap aan die uitgeverijbedrijven?

‘Het is schandalig dat de weelde bij DPG Media en Mediahuis wel wordt gedeeld onder de aandeelhouders, maar dat de freelancers nog steeds niet fatsoenlijk worden betaald. Mijn eerste boodschap is: betaal billijke tarieven! En ten tweede: stap van stukloon over naar uurtarief. Iedereen weet dat een woordtarief slechter uitpakt dan een uurtarief; je research wordt immers niet meegeteld en je wordt benadeeld als je stuk wordt ingekort. We moeten echt naar dat uurtarief.’

In je afscheidsspeech ben je ingegaan op de kwetsbare rol van journalisten als gevolg van big tech. Kun je die toelichten?

‘Ons vak wordt enorm geraakt door big tech. Ons verdienmodel wordt erdoor vernietigd, werkmethodes op hun kop gezet en maatschappelijke verbindingen aangetast. Als journalist ben je de monitor van de macht, de waakhond van de democratie. In hoeverre kun je die rol nog vervullen?

Uiteindelijk vind ik ethiek het allerbelangrijkst. Maar big tech wordt niet gedreven door democratische waarden maar puur door winst. Je moet daarom altijd zorgen voor een ethisch tegenwicht. In mijn afscheidsspeech pleit ik voor een Autoriteit Mens en Media, naar analogie van de Autoriteit Consument en Markt.’

De nieuwste uitdaging heet AI.

‘AI-expert en hoogleraar Stuart Russell waarschuwde al dat het veel te hard gaat met de ontwikkeling van AI en dat er een verbod moet komen op fake beeld en audio. Dat noemt hij laaghangend fruit. Er wordt al zoveel ellende aangericht met het vervalsen van identiteiten. Daarom pleit hij voor een onmiddellijke stop van die ontwikkeling.’

Hoe zou dat kunnen?

‘Hij vindt dat de overheid die rol moet pakken. Er is nu op Europees niveau een wet in de maak met als doel om de ontwikkeling van AI te reguleren. Veel uitgevers hebben zelf richtlijnen, waarbij vaak als norm geldt: the human at the helm. Je kunt AI inzetten als instrument, maar de mens , de redacteur m/v op de werkvloer staat aan het begin en het einde van het proces. En is uiteindelijk verantwoordelijk.’

In de huidige mediasamenleving wil de NVJ de komende tijd de meerwaarde van de journalist zichtbaarder maken via de NVJ Code met ethische regels. Hoe gaat dit een bijdrage leveren?

‘Het is een commitment, een belofte. Je draagt uit wat je vak inhoudt en wat je normen en waarden zijn. Overigens zie je al een tendens dat journalisten zichtbaarder zijn dan vroeger. Er worden steeds vaker minibiografietjes bij een stuk geplaatst en kadertjes waarin bronnen en werkwijze worden toegelicht. Die tendens kun je als tegenwicht zien tegen fake news en AI.’

Naast de zenderkant heb je ook de ontvangerskant die zich beweegt in hun eigen silo. Wat zou daar het antwoord op kunnen zijn?

‘Het begint bij het onderwijs. Deze week werd bekend dat van alle omringende landen Nederlandse scholieren het slechtst zijn in burgerschapskunde. Dat is verontrustend. Er is een wereld te winnen door mensen ervan te overtuigen wat een algoritme teweegbrengt. Je zwemt in een fuik van kliks waar de industrie grof geld aan verdient. Binnen ons beleidsteam Vakontwikkeling hebben we gekeken wat we op dit punt aan mediawijsheid kunnen doen. Ons nieuwe bestuurslid Milou Vollebregt werkt voor Use the News, een initiatief dat gericht is op jongeren die nieuws gebruiken. Binnen de initiatieven die zich bezig houden met mediawijsheid trof mij deze club als uitermate fris en hands- on.’

Binnen de European Federation of Journalists (EFJ) ben je co-president Freelance Expert Group. Hoe belangrijk vind je de ontwikkelingen op Europees niveau?

‘De relatie tussen nationaal en internationaal kun je niet van elkaar loskoppelen. Bedrijven zoals DPG Media, Mediahuis en Sanoma opereren in meerdere landen. In het licht van mediaconcentratie en schaalvergroting is een internationale kijk ongelooflijk belangrijk. Er gebeurt substantieel veel op Europees niveau, zowel aan de kant van mediaconcentraties als op het gebied van wet- en regelgeving. Een wet die deze zomer van kracht is geworden, is de Digital Service Act. Deze heeft als doel een veiligere digitale ruimte te creëren en de grondrechten van de gebruikers te beschermen. Dit is een ingewikkelde wet die in stappen wordt ingevoerd, waarbij grote tech-reuzen als Google en Facebook meer verantwoordelijk worden voor de content die ze verspreiden en de algoritmes die ze hanteren. Dit kan grote impact hebben op de verspreiding van desinformatie online en de wetteloosheid die veel journalisten nu nog ervaren als het gaat om online bedreiging en intimidatie.’

Een ander wetsvoorstel, European Media Freedom Act, is na maanden van debat bijna voltooid. Die wet gaat over de bescherming van vrijheid, pluriformiteit en onafhankelijkheid van de media in Europa en moet de sector weerbaarder maken tegen beïnvloeding door overheden en big tech. Ontzettend belangrijk. Maar als je niet oplet kan zo’n belangrijke wet ook tegen ons gaan werken. neem artikel 4 – de inzet van spyware tegen journalisten wordt expliciet verboden. Er zijn echter enkele landen die vinden dat spionage op journalistieke bronnen of journalisten mag als dat in het nationale belang is. Als je dat artikel op die manier afzwakt dat is die hele nieuwe wet een reus op lemen voeten.’

Welke positie neemt de NVJ in binnen de EFJ?

‘Over het algemeen wordt er met bewondering gekeken naar PersVeilig. Juist vanwege de unieke samenwerking met het Genootschap van Hoofdredacteuren, Openbaar Ministerie en Politie. Een Franse collega vertelde me dat daar een gezamenlijk bestuur ondenkbaar is vanwege het grote wantrouwen tussen pers en politie. PersVeilig krijgt nu internationaal gestalte. Dat bleek bijvoorbeeld ook bij de nieuwjaarsreceptie van de koning en koningin. Ik bedacht me dat ik in het korte tijdsbestek dat ik met hen zou praten één ding naar voren moest brengen en dat was PersVeilig. Terwijl ik naar binnenliep, riep de koning al PersVeilig en vertelde dat hij bij de Raad van Europa hierop werd aangesproken. Waarop Koningin Máxima aanvulde hoe het onderwerp veiligheid hen aan het hart lag.’

In die zeven jaar tijd dat je voorzitter was en bestuurslid zijn er veel gebeurtenissen voorbijgekomen. Wat heeft jou het meest geraakt?

‘De moord op Peter R. de Vries was een schok. Die heeft er enorm ingehakt. Nederland zakte zelfs terug van de 6de naar de 28ste plaats op de wereldranglijst persvrijheid. De moord zorgde ook voor een internationale belangstelling. Ik werd door Reporters sans Frontières uitgenodigd om te spreken in Bayeux. Daar is in een park een laan met zuilen waarop de namen staan van omgekomen journalisten tijdens de uitoefening van hun vak vanaf 1945. Elk jaar wordt een nieuwe zuil ceremonieel onthuld. Dan wordt het doek van de zuil 2021 weggetrokken en zie je tussen die van vermoorde collega’s de naam Peter R. de Vries staan. Het was bijzonder indrukwekkend.

Naar aanleiding van de moord sprak Ursula von der Leyen in haar State of the Union de woorden: “Laten we kijken naar een vrijheid dia alle andere vrijheden een stem geeft: de vrijheid van de media.” Beter kun je het niet verwoorden.’

Journalisten mogen nooit stoppen zich onafhankelijk op te stellen, juist in tijden van oorlog of crises

Hoe staat de journalistiek er nu voor?

‘De situatie is alleen maar nijpender geworden. Dat heeft met verschillende dingen te maken, zoals het coronabeleid en de effecten van het neoliberalisme. Beide hebben een bres geslagen tussen overheid en burgers met als gevolg een toename van polarisatie. Mensen werden automatisch weggezet in het ene of andere kamp. Het uitblijven van een evaluatie van het coronabeleid door de Tweede Kamer vind ik ronduit jammer. Of de pers altijd een goede rol heeft gespeeld zou wat mij betreft ook geëvalueerd mogen worden. In haar Persvrijheidslezing stelde Step Vaessen de rol van de journalist aan de orde. Journalisten mogen nooit stoppen zich onafhankelijk op te stellen, juist in tijden van oorlog of crises. In het midden staan en alle kanten belichten. Het zou ons sieren om samen kritisch terug te kijken.’

Je hebt nu afscheid genomen als voorzitter van de NVJ. Wat ga je in de toekomst doen?

‘Ik blijf actief bij de EFJ. In Zwitserland zit ik in twee besturen en ik ga kijken wat er qua bestuurlijk werk verder op mijn pad komt. Democratie heeft altijd mijn warme belangstelling gehad. En verder ga ik weer meer schrijven, want dat is er een beetje bij ingeschoten.’

Wat zou er op de NVJ- agenda voor 2024 moeten komen te staan?

‘Folkert Jensma en Rowan Blijd zijn een mooi voorzittersduo dat zich enorm inzet voor freelancers, de jonge generatie journalisten en diversiteit. Ik heb daar alle vertrouwen in. Ik weet dat een van de agendapunten het verder vormgeven van de verenigingsstructuur is. De zuilen onder de beleidsgroepen Werkvoorwaarden, Persvrijheid en Vakontwikkeling moeten nu vormkrijgen. Dat betekent ruimte bieden aan thematische groepen om activiteiten te ontplooien die de leden zinvol vinden. Die ruimte is er, ook financieel.’

Renske Heddema werd op 12 september 2020 benoemd tot voorzitter van de NVJ. Daarvoor was zij vier jaar lid van het hoofdbestuur. Heddema is al 27 jaar correspondent in Zwitserland voor de Nederlandse en Belgische publieke omroep, Elsevier, en andere publicaties.