Freelancen in de journalistiek kun je vergelijken met een monocultuur. Weinig opdrachtgevers en altijd risico op uitdrogen. Tel daar het verbod op kartelvorming bij op, plus de machtsconcentratie bij grote uitgevers en de uitkomst is een freelancer die nauwelijks kan rondkomen van journalistiek alleen. Bijkomend effect is een journalistieke waakhond die niet meer waakt. Piet Bakker, onderzoeker en lector aan de Hogeschool Utrecht, Communicatie & Journalistiek, over cijfers, het meten met twee maten, de journalistieke basisvoorziening en mogelijke oplossingen.
Er is een tijd geweest dat opdrachtgevers naar de tarieven van freelance journalisten vroegen in plaats van een tarief eenzijdig oplegden; de honoraria waren fair; de NVJ adviseerde tarieven van 80 euro per uur; en adviestarieven waren nog niet in strijd met het kartelverbod. Ergens in de tweede helft van het vorige decennium kwam de omslag. Piet Bakker: ‘Een freelancer in de journalistiek werkt voor drie of vier vaste opdrachtgevers, soms iets meer. Dat is al bijna een monocultuur. Met zo’n aantal kon het heel lang goed gaan totdat er een nieuwe eindredacteur kwam of een titel werd opgeheven, maar dan werden nieuwe opdrachtgevers gezocht. Alleen zijn in de afgelopen jaren zijn steeds meer afzetkanalen opgedroogd.’
Machtsconcentratie
Nederland kent nog maar enkele grote krantenuitgevers en enkele grote tijdschriftuitgevers. Het idee dat titels bij de grote uitgevers maar een beetje konden aanrommelen en eigen tarieven konden vaststellen is er volgens Piet Bakker vakkundig uitgeramd. ‘Je kunt daar alles van vinden, maar het is wel een strikt beleid. Iedere titel werkt op dezelfde manier; overal dezelfde zelfstandigencontracten en dezelfde contentdeals. Ik gaf een interview aan de Volkskrant en dat zag ik vervolgens opduiken in het Reformatorisch Dagblad. Vervolgens hebben ook andere uitgevers een soortgelijk beleid ingevoerd.’
"De topmedia maken misbruik van hun reputatie. Door te zeggen dat ze een mooie etalage zijn worden freelancers onder druk gezet. Ik vind dat helemaal niet deugen."
Meten met twee maten
De machtsconcentratie veroorzaakt enerzijds een verschraling van pluriformiteit en journalistieke inhoud en anderzijds komt de macht bij één partij te liggen. ‘Tegelijkertijd kun je als individuele freelancer geen tariefafspraken maken en heb je geen enkele onderhandelingsmacht. Het is meten met twee maten. De marktwerking faalt. Waar voorheen krantenbedrijven niet meer dan 30 procent van de markt in handen mochten hebben, staat de Autoriteit Consument en Markt (ACM) nu toe dat De Persgroep 60 procent in handen mag hebben. De toeleveranciers worden afgeknepen, van papierhandel tot freelancers.’ Daar komt bij dat de topmedia misbruik maken van hun reputatie. ‘Door te zeggen dat ze een mooie etalage zijn worden freelancers onder druk gezet. Ik vind dat helemaal niet deugen. Dit geldt overigens ook voor studenten. Van hen wordt verwacht dat ze freelance opdrachten binnenhalen. Helaas zitten daar ook gratis opdrachten tussen. Ik zou studenten uit hun hoofd willen slaan dat ze ooit gratis werk verrichten.’
Waakhond
De ontwikkelingen zijn een ramp voor de individuele freelancer maar ook een ramp voor de journalistieke functie. Lokale media als basisvoorziening beginnen op plekken weg te vallen. ‘Waakhond van de democratie? Ik zou al heel tevreden zijn met een gewóne hond. Iemand die überhaupt bijhoudt wat er in zijn omgeving gebeurt. Een actualiteit ontstaat niet zomaar, die ontstaat uit een voedingsbodem die soms jaren teruggaat. Die feiten moet je bijhouden, want alleen dan kun je onderzoek doen.’ Zelf houdt Bakker bij wijze van experiment een website over de Zaanstreek bij. Lezers zijn volgens zijn bevindingen in een paar onderwerpen echt geïnteresseerd: huizen, winkels en wegenbouw. ‘We hoeven geen aankondigingen van de schouwburg te plaatsen of 112-nieuws, want daar hebben mensen hun eigen kanalen voor. En een raadsvergadering is op zichzelf niet boeiend. Het wordt pas interessant als het nieuws mensen persoonlijk raakt; zodra een snelweg wordt doorgetrokken of een school gaat sluiten.’
Nieuwe realiteit
Om de markt beter te maken of de positie van de freelancer sterker is één enkele remedie niet voldoende. Er zijn meerdere oplossingen denkbaar en die vormen alle een nieuwe realiteit. Bakker noemt er enkele. Ten eerste zouden de btw-tarieven op online nieuwsmedia omlaag kunnen van 21 naar 6 of 0 procent. Voorwaarde moet wel zijn dat het geld terugvloeit naar redacties en makers. ‘Btw-verlaging is wel een juridisch lastige operatie als het gaat om bij bestaande producten het tarief achteraf te harmoniseren. Denemarken en België kennen al een 0-tarief; in Frankrijk en Duitsland hebben ze het op Google voorzien om via overeenkomsten tegemoet te komen aan uitgevers die hun advertentie-inkomsten zagen teruglopen .’
Nog een oplossing zou een mediafonds kunnen zijn dat lokale en regionale initiatieven ondersteunt. In Leiden heeft de universiteit de opdracht gekregen om een stimuleringsfonds te onderzoeken. Bakker: ‘Ook hier geldt dat het geld terecht moet komen bij journalisten en die moeten hun lokale producties ergens publiceren.’
