'Als we ergens draaien waar het goed gaat, zijn we al blij’

Misdaadjournalist Paul Vugts (Het Parool) woont al een klein half jaar in een safe house na een moordopdracht uit het criminele circuit. Op het hoofd van misdaadjournalist John van den Heuvel (De Telegraaf) werd door motorclub No Surrender een aanzienlijk geldbedrag gezet. Beide journalisten worden op dit moment beveiligd door de Dienst Koninklijke en Diplomatieke Beveiliging (DKDB). Voor programmamaker Danny Ghosen (NTR) behoren bedreigingen tot de normale gang van zaken. Klemrijden, banden lek steken, mishandelingen, met stenen bekogeld worden, het hoort er allemaal bij. ‘Als we ergens draaien waar het goed gaat, zijn we al blij.’ Freelance onderzoeksjournalist Peter Olsthoorn heeft vooral te maken met juridisch geweld. Bedrijven waarnaar hij onderzoek doet, zoals Pretium Telecom, brengen dusdanige juridische middelen in dat er een zware druk wordt uitgeoefend op de journalist. ‘Verregaande intimidaties zijn schering en inslag. Zo ontstaat een financieel onevenwichtige situatie, waarbij een freelance journalist misschien 300 euro per week verdient, hetzelfde tarief als van een advocaat maar dan per uur.’

Een dreigend klimaat

Het aantal journalisten dat wordt bedreigd ligt waarschijnlijk hoger dan we nu weten. Volgens de Nationale Politie werden in 2017 59 agressie- en gewelds­incidenten geregistreerd, waarvan 45 keer aangifte gedaan. Vaker wordt geen aangifte gedaan dan wel. Volgens het onderzoek ‘Een dreigend klimaat’ (2017) van Alex Brenninkmeijer en Marjolein Odekerken kregen 392 journalisten te maken met bedreigingen. De ernst daarvan neemt toe ten opzichte van het vorige onderzoek in 2009, stelt Odekerken. ‘Dit heeft ernstige gevolgen heeft voor de persvrijheid.’ Journalisten worden terughoudender, mijden bepaalde wijken en passen meer zelfcensuur toe. De NVJ, die opdracht gaf tot het onderzoek, spreekt van een alarmerend beeld, maar was niet echt verrast over de uitkomst gezien de hoeveelheid meldingen die jaarlijks binnenkomt. Algemeen secretaris Thomas Bruning: ‘Journalisten zijn niet altijd geneigd aangifte bij de politie te doen omdat ze het gevoel hebben dat de urgentie ontbreekt en de aangifte op de grote stapel terechtkomt.’ Hij vindt dat daar veel meer prioriteit aan moet worden gegeven. ‘Het werkelijk oppakken van dit soort aangiften is het meest actieve signaal wat je als overheid kunt geven. Aangiften door journalisten horen bovenop de stapel in plaats van op de grote stapel.’

(Nog) geen ernstige ongelukken

Ook John van den Heuvel ziet het aantal bedreigingen toenemen. Bovendien is de intensiteit heftiger geworden. ‘Ik denk dat het op toeval berust dat er nog geen ernstige ongelukken zijn gebeurd.’ NOS-cameraman Eric Feijten, tevens veiligheidstrainer, ervaart een verschuiving van bedreigingen in buitenlandse crisisgebieden naar bedreigingen dicht bij huis. ‘Het werken als cameraman op straat is erg veranderd.’ Tegenwoordig bepaalt de veiligheidscoördinator binnen de NOS de strategie voor zowel buitenlandse reizen, als voor demonstraties of risicovolle evenementen in Nederland. ‘Sinds twee jaar gaan er ook beveiligers mee. Dat was altijd ondenkbaar, maar ze hebben wel hun diensten bewezen.’ Ook binnen de NVJ Academy is veiligheid een van de speerpunten in 2018. Zo zijn er naast bestaande veiligheidstrainingen in crisisgebieden speciale trainingen voor de regionale omroepen ontwikkeld.

Journalistieke aanpak bepaal ik zelf

Volgens Danny Ghosen maakt het niet uit voor welke omroep hij werkt, sommige wijken zijn voor hem no go area’s. Bij de opzet van een productie houdt hij daar al rekening mee. Van de politie hoort hij dat hij in bepaalde wijken intimidaties kan verwachten. ‘Een keer werd ik aangevallen waar de politie zelf bij stond. Die riep dat ik het zelf uitlokte. Lok ik iets uit door mensen vragen te stellen? Mijn journalistieke aanpak bepaal ik altijd nog zelf.’

Het gebeurt vaker dat de politie terughoudendheid aan journalisten adviseert. Eric Feijten: ‘Bij sommige demonstraties houdt de politie ons weg, omdat ze de rust willen bewaren.’ John van den Heuvel heeft wisselende ervaringen met het doen van aangifte. ‘De ene keer wordt het heel goed opgepakt, maar soms wordt me gevraagd terughoudend te zijn. Dat is niet de kant die we op moeten.’ Het zou volgens hem helpen als er één centraal aanspreekpunt komt waar je als journalist terecht kunt en niet naar één van de regio-eenheden hoeft waar men over het algemeen niet bekend is met dit fenomeen. Verder pleit hij voor zelfhulpteams, zoals ook overheidsdiensten die kennen, waar journalisten elkaar kunnen steunen.

Meer steun voor freelancers

Paul Vugts vindt dat je van een journalist enige weerbaarheid en zelfredzaamheid mag verwachten. Zo kun je bijvoorbeeld de kou uit de lucht nemen door persoonlijk toenadering te zoeken. Dat advies geldt op dit moment niet voor hemzelf. De zware dreiging gaat gepaard met zware beveiliging. Hij spreekt over een heel duur leven met de huur van een safe house, bijkomende reiskosten en prijzige advocaten. ‘Ik heb de bevoorrechte ­positie dat ik voor een groot uitgeef­bedrijf werk, dat zonder morren de kosten draagt. Maar veel freelance collega’s hebben die steun niet. Ik zou daarom de commissie voor Veiligheid en Justitie willen vragen daar goed over na te denken.’

Ook Van den Heuvel prijst zich gelukkig met de rugdekking van zijn krant, waardoor hij zijn werk kan doen. Die steun hebben freelancers niet, waardoor ze voorzichtiger worden om zo niet kapot geprocedeerd te worden. ‘Ik zou ervoor willen pleiten dat er een financiële buffer wordt gevormd, misschien deels door de overheid en de sector zelf.’

Peter Olsthoorn heeft zelf ervaren hoe hij een onderzoek moest staken omdat de juridische druk te hoog was en de opdrachtgevers dit financieel niet konden dragen. In de zaak van Pretium werd hij ondersteund door het Persvrijheidsfonds. Behalve dit fonds en meer financiële steun voor onderzoeksjournalistiek doet hij de suggestie voor een onderzoek naar de zogenoemde anti-SLAPP-wetgeving, zoals die in Australië en Canada geldt. SLAPP staat voor Strategic Lawsuit Against Public Participation: het intimideren en de mond snoeren van onder andere journalisten. In de anti-SLAPP wetgeving gaan rechtszaken eerst langs een toets om te kijken of die doorgang moeten vinden of dat er ook een mogelijkheid is tot mediation.

Journalistiek als publieke taak

Thomas Bruning van de NVJ pleit voor een veilige publieke taakaanpak voor de journalistieke beroepsgroep, zoals die ook geldt voor functionarissen met een publieke taak (zoals de Eenduidige Landelijke Afspraken, ELA). Hieruit volgen rechtstreekse instructies aan politie en OM om een contactfunctionaris aan te stellen, aangiftes te registreren en vervolging te prioriteren. ‘Helaas heeft minister Grapperhaus ervoor gekozen om de journalistiek niet als een publieke taak te beschouwen. Dat is erg jammer omdat daarmee politie en OM niet goed aanspreekbaar zijn op concrete afspraken. Op dit moment ontbreekt de noodzakelijke houvast om politie en OM aan te spreken op hun verantwoordelijkheid van het bijhouden van een registratie van aangiftes en prioritering bij vervolging. Daar moet verandering in komen.’

 

Stuurgroep Bedreiging Nederlandse Journalisten

Naar aanleiding van de aanbevelingen uit het rapport ‘Een dreigend klimaat’ vinden momenteel gesprekken plaats in de Stuurgroep Bedreigingen Nederlandse Journalisten tussen politie, OM, NVJ en het Genootschap van Hoofdredacteuren. Het doel is te komen tot concrete afspraken met betrekking tot veilige werkomstandigheden.

De NVJ pleit voor

• verbetering aangiftebereidheid journalisten
• meer trainingen zoals conflicthantering via de NVJ Academy
• aandacht voor veiligheid in het curriculum van de journalistieke opleidingen
• snelle afhandeling bedreigingen via eenduidige registratie, het aanstellen van een contactfunctionaris, hogere prioriteit aan aangiften en vervolging (conform Eenduidige Landelijke Afspraken (ELA) bij agressie en geweld tegen werknemers met een publieke taak.