Renske Heddema en Ruud Rogier benoemd tot erelid van de NVJ

Foto: Joris van Gennip

Bij mijn voorbereiding viel me een interview op met de Britse schrijfster Zadie Smith, recent in de NRC. Smith wijst op de analogie tussen de slavernij en het tech-kapitalisme van tegenwoordig. Ik citeer Smith: "Dat is geen analogie die ik bedacht heb, hè. Die is gewoon waar. Slavernij was een systeem dat meer geld heeft opgebracht dan wat ook in de wereldgeschiedenis, behalve tech. () Dit soort systemen komen eens in de zoveel tijd voorbij en het is verdomd lastig om ze in te tomen. Al is het maar omdat mensen zich er niet bewust van zijn, toen niet, en nu niet."

Herkenbaar? We hebben een vak dat als geen ander geraakt wordt door big tech. Ons verdienmodel is erdoor vernietigd, werkmethodes op hun kop gezet, maatschappelijke verbindingen aangetast. Het vak is nog nauwelijks bekomen van de gevolgen van de digitale communicatie, of er dient zich een nieuwe uitdaging aan.  Die van kunstmatige intelligentie. Wat een uitdaging voor een vakbond annex beroepsvereniging. Ik kom erop terug.

Mijn afscheid vindt plaats tegen een decor van oplevend nationalisme. Een politicus die kans heeft premier van Nederland te worden, lapt de grondwet aan zijn laars. De man die door 2,5 miljoen Nederlanders werd gekozen heeft ook de twijfelachtige eer onze beroepsgroep weg te zetten als ‘tuig van de richel’., uitzonderingen daargelaten.  Een novum voor een volksvertegenwoordiger in Nederland. We zochten als NVJ het gesprek, tevergeefs. Net als elders in de wereld wordt de democratie op de proef gesteld.

Wat kunnen wij, als monitor van de macht, daartegen over stellen? In de eerste plaats ruimte bieden voor journalistiek weerwerk, en daarbij is een leefbaar inkomen een voorwaarde. Betere tarieven, ook voor freelancers. Die strijd, en die successen, hebben de afgelopen jaren gemarkeerd.

Toen ik binnenkwam bij de NVJ, in 2016, was de eerste poging solidariteit te smeden tussen freelancers en collega’s in vaste dienst net gestrand. Een actie voor betere freelance tarieven bij de Persgroep- Uitgeperst- was net ondergraven door collega’s in vaste dienst. Thomas maande mij, mijn verwachtingen als freelance vertegenwoordiger in het bestuur, te temperen.

Maar terwijl de uitgevers zich herstelden van de bres die Big Tech in hun verdienmodel had geslagen, bleven de uitgeknepen freelancers tarieven bestaan of werden zelfs regelmatig verlaagd. Binnen de NVJ was de strijdlust niet gedoofd. Integendeel. Op 25 januari 2019 stonden wij- 300 man-vrouw sterk- in de bittere kou voor het ANP- gebouw in Den Haag. Er was een stakingskas, er waren mediagenieke foto’s waar de kracht van het collectief vanaf spatte. Ook in internationaal verband kreeg de actie grote aandacht van collega-vakbonden van de European Federation of Journalists, de EFJ. Freelancefotografen en journalisten maakten duidelijk: Journalistiek heeft een prijs.

De persoonlijke moed van collega’s heeft daarbij een grote rol gespeeld.  Want een paar maanden later stonden Ruud Rogier, mijn geliefde collega die vandaag ook afscheid neemt, en Britt van Uehm voor de rechter. Ze eisten betere tarieven, ondersteund door de NVJ.  Het was nog steeds koud, toen we, gewapend met spandoeken voor de rechtbank aan de Parnassusweg stonden. Binnen namen Ruud en Britt, ondersteund door de NVJ- raadsman, het op tegen een tweetal advocaten van de Persgroep. Wat een moed, want ze voerden de rechtszaak als eenling. Ik herinner me de emotie, de fragiliteit van beiden. Het technische, harteloze verweer aan de andere kant van het middenpad, van de raadslieden van de Persgroep, een winstgevende multinational. Ze spraken de taal van het concern, het grote systeem. Hoe droevig ook, dat is hun rol. Maar ik ben nooit gestopt me te verbazen over de positie van leidinggevenden op de redactievloer, die hun freelancers deze, soms schaamteloze, tarieven moeten bieden. En die bovendien, zodra freelancers dan hun nek uitsteken, spoorslags de kant van hun broodheer kiezen. Een voorbeeld daarvan ligt nog vers in het geheugen.

Want op het moment dat onze freelancers de strijd aanbonden, bleven opdrachten uit, en werd er meesmuilend gedaan over hun bijdrages. Britt verliet het vak, noodgedwongen. Ruud stortte zich op zijn bestuurswerk bij en voor ons. Ruud en Britt sleepten er door hun actie een tariefsverhoging van 50 % uit. Opnieuw versterkte dit de reputatie van de NVJ nationaal én internationaal. En Ruud, daarvoor kunnen we jou en Britt niet dankbaar genoeg zijn.

Recente wapenfeiten zijn de fair practice codes en tarieven die de NVJ wist te bedingen bij de omroep en DPG media, zoals de Persgroep nu heet. De loonsverhogingen voor collega’s in vaste dienst gelden voortaan ook voor freelancers. Een mijlpaal. In oktober stonden we opnieuw met een paar honderd collega’s op straat voor de vestigingen van het concern, overal in Nederland. De acties gaan door.  Morgen leggen journalisten op verschillende redacties- vast en freelance- een uur het werk neer.

Wat tot voor kort onbestaanbaar was, is realiteit. De collectieve kracht van Freelancejournalisten is zichtbaarder dan ooit. De solidariteit tussen vast en freelance groter dan ooit. De Europese regelgeving die collectief onderhandelen toestaat is weliswaar ‘soft law’, we worden erdoor gesterkt.

Europese wet- en regelgeving hebben een steeds grotere invloed op onze arbeidsomstandigheden. Daarom engageert de NVJ zich ook binnen de EFJ, die in Brussel lobbiet voor onze belangen. In mei van dit jaar was de NVJ de gastheer van de jaarvergadering in Den Haag. Het vlammende betoog van Al Jazeera correspondent Step Vaessen voor een onafhankelijke positie van de journalist, ook in tijden van crisis en oorlog, maakte grote indruk.

Ook als het gaat om de persvrijheid boekte de NVJ grote winst. Ons project Persveilig kreeg kamerbrede politieke steun in Nederland, en navenante financiering.  Het is niet niks om een monitoringsysteem, materiele steun in het werkveld, en talloze cursussen opgezet te hebben onder auspiciën van de NVJ, het Genootschap van Hoofdredacteuren, het OM en de politie. Agressie tegen journalisten wordt behandeld met prioriteit door politie en justitie. Een verdubbeling van de strafeis voor wie een journalist aanvalt. Pas in internationaal verband realiseer je je, hoe bijzonder dat is.  Het werd een benchmark in Europa.  De EFJ nam het als basis voor hun project Safety4Journalists, ons model wordt uitgerold in vele lidstaten, van Duitsland tot Kroatië.  Opnieuw iets om trots op te zijn.

Het project kreeg vleugels, toen de corona epidemie uitbrak.  Die werd weer een vliegwiel voor een polarisatie in de samenleving zonder weerga.

De epidemie is voorbij, de polarisatie bleef. En hier kom ik bij de grootste uitdaging voor de NVJ vandaag. De onzichtbare systemen waar Zadie Smith het over heeft. De sociale media hebben een algeheel wantrouwen in de journalistiek gecreëerd. Zadie Smith zegt:  Techbedrijven willen dat je denkt dat alleen het nu bestaat en dat de telefoon in je hand de enige waarheid is. Daar word je apolitiek en nihilistisch van. Traditionele media worden gezien als de verlengde arm van de overheid. Mensen mijden het nieuws. Ieder zijn eigen bubbel. Mensen betreden, gemanipuleerd door algoritmes, onbekend terrein.

Big tech platformen zijn ontworpen om winst te genereren. Ze zijn niet gericht op burgers, maar op consumenten. Technologie, versterkt door kunstmatige intelligentie, drijft ons uit elkaar. De zuurstof van de democratie, professionele journalistiek ontstaan onder een redactionele beginselverklaring, een statuut, wordt overstemd in een digitale kakofonie.

De perfide alliantie tussen big tech en wantrouwen in de media ontrolt zich voor onze ogen. De politicus die de volksvertegenwoordiging een ‘nepparlement’ heeft genoemd, heeft een monsterzege in de verkiezingen behaald. Het cordon sanitaire is gebroken. De tendens naar autoritair, anti-democratisch denken heeft ook ons land bereikt.  Democratie is een lastige staatsvorm. Democratie is onderhoudsgevoelig: complex, kwetsbaar, lawaaierig, rommelig. Dat is ook waar Anne Applebaum op wijst in haar Twilight of Democracy. Mensen houden niet van complexiteit, de verkiezingen hebben dat net bewezen.

Kunnen wij, als NVJ, het verschil maken? Hoe kunnen we van een democratie in ademnood komen tot herstel van het immuunsysteem? We zijn er ambitieus genoeg voor. Ik heb het elan dat is ontstaan in onze vereniging wel eens een ethisch reveil genoemd. We hebben de zuilen in onze vereniging gekroond met multidisciplinaire denktanks, de beleidsteams. Het is een verdieping en een verrijking.  En het is nodig, willen we relevant blijven.

Collega’s, vrienden,

De Autoriteit Consument en Markt ziet toe op de materiële onderbouw van onze economie.  Zoals de Autoriteit Financiële Markten waakt over het bankwezen. Maar er is ook zoiets als een immateriële bovenbouw in de maatschappij, waarin de NVJ de ideële pluriformiteit bewaakt. In mijn ogen moeten we toe naar een Autoriteit Mens en Media, juist in het licht van Big Tech. Het lijkt me een rol die de NVJ op het lijf geschreven is.

Ik heb zojuist, bij de ALV, de voorzittershamer overgedragen aan Folkert Jensma. Wie is er beter toegerust dan hij, samen met Rowan Blijd als vice- voorzitter, om de ambities van de toekomst aan te gaan?  Ik wens de nieuwe aanvoerders, Folkert en Rowan, samen met hun medebestuurders, alle succes bij hun mooie taak.

Renske Heddema