Civiel recht
Het civiele (of burgerlijk) recht regelt de verhouding tussen burgers onderling. Als sprake is van een onbetaalde vordering of van een schending van het auteursrecht, dan is de civiele rechter de aangewezen instantie. Procedures beginnen bij de kantonrechter of de rechtbank en in hoger beroep oordelen dan respectievelijk de rechtbank en het gerechtshof. De allerhoogste rechter in het civiele recht is de Hoge Raad. De zaak begint met een dagvaarding en eindigt met een vonnis (bij kantonrechter en rechtbank) of arrest (bij gerechtshof en Hoge Raad). De partijen heten eiser en gedaagde.
Als de zaak haast heeft, bijvoorbeeld omdat sprake is van een opgelegde beperking van de vrijheid van meningsuiting, dan kan de rechter gevraagd worden snel een uitspraak te doen. Dit heet een kort geding.
Staatsrecht
Het staatsrecht beschrijft de organisatie van de staat en hoe de diverse instanties binnen de staat werken. Denk aan de organisatie van parlement, gemeenten en andere overheidsorganen.
Bestuursrecht
Het bestuursrecht regelt de verhouding tussen overheid en burgers. WOB-procedures zijn voorbeelden van procedures die onder het bestuursrecht vallen, maar binnen het bestuursrecht worden ook geschillen op het terrein van de sociale zekerheid behandeld.
Geschillen tussen een burger en een overheidsinstantie worden beslecht door de bestuursrechter. In eerste instantie dien je een bezwaarschrift in bij het overheidsorgaan dat de beslissing nam. Vervolgens ga je naar de afdeling bestuursrecht van de rechtbank. De laatste mogelijkheid in WOB-zaken is de gang te maken naar de Raad van State. In sociale zekerheidszaken is de Centrale Raad van Beroep de hoogste instantie. Partijen heten verzoeker en verweerder. De procedure eindigt met een beschikking.
Strafrecht
Het strafrecht regelt een bijzondere verhouding tussen burgers en overheid. Wie zich niet houdt aan de regels van het Wetboek van Strafrecht, wordt gearresteerd door de politie en vervolgd door het Openbaar Ministerie. De kantonrechter behandelt heel kleine overtredingen, maar doorgaans beginnen de zaken bij de rechtbank – afhankelijk van de complexiteit bij de politierechter (in zijn eentje) of de meervoudige kamer. Ook hier is het gerechtshof de beroepsinstantie en beslist in hoogste instantie de Hoge Raad. Het hoger beroep bij de Hoge Raad heet overigens cassatie. De partijen in strafzaken zijn de verdachte en het Openbaar Ministerie.
Internationaal recht
Ten slotte maakt het internationaal recht met het Europese Hof als rechtsprekende instantie onderdeel uit van het rechtssysteem. Bij het Europese Hof komen zaken terecht waarbij rechten uit het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) zijn geschonden. Met name artikel 10, waarin de vrijheid van meningsuiting is vastgelegd, is een rijke bron van rechtspraak over de meningsuiting. Het Europese Hof hecht groot belang aan goed functionerende media.